محمدعلی پاشا پیشگام نوسازی و نوگرایی در مصر و تلقی وی از مدرنیته

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه تاریخ و تمدن اسلامی دانشگاه بین المللی امام (ره)

2 کارشناس ارشد تاریخ و تمدن اسلامی دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره) قزوین

چکیده

وجه اشتراک جوامع اسلامی در مواجهه با غرب در دوران استعمارکلاسیک (قدیم)، احساس ناتوانی و عقب ماندگی شدید بود که همراه خود چالش‌های فکری دراز دامن را در عرصه های گوناگون برای یافتن راه حل و جبران عقب ماندگی ها، در بین متفکران و نخبگان سیاسی جوامع اسلامی درپی آورد. در مصر این جدال فکری و مناقشه ذهنی ناشی از مقایسه فروتری خود با فراتری رقیب، برای نخستین بار در اندیشه محمدعلی پاشا مجال بروز یافت. با مروری بر اقدامات اصلاحی محمد علی پاشا، به این نکته می توان پی برد که در دیدگاه وی، رمز و سرچشمه قدرت و سرآمدی اروپائیان، برخورداری آنها از علوم و فنون جدید بوده است. به همین سبب، شاکله سیاست های اصلاحی محمدعلی پاشا بر اساس الگوبرداری از غرب پی ریزی شد و فرآیند نوسازی در مصر آغاز گردید. موضع وی در برابر مدرنیته و الگوی پیشرفت و ترقی در غرب ازیکپارچگی و انسجام برخوردار نبود و ماهیتی متناقض و دوگانه داشت. وی از یک سو علوم و فنون جدید غربی ها را که منشاً پیشرفت و قدرت آنها به شمار می آمد، می ستود و بر پایه­ی آن برنامه ای برای نوسازی مصر ترتیب داد؛ ولی از سوی دیگر علاقه ای به پذیرش همه­ی لوازم مدرنیته و اقتضاءات آن نداشت و گاه سیاست های وی با روح و فلسفه­ی نهفته در مدرنیته در تعارض جدی قرار داشت.
در این مقاله با واکاوی سیاست ها و اقدامات اصلاحی محمدعلی پاشا، و بررسی مواضع مخالفان و موافقان سیاست های اصلاحی وی و آثار و نتایج اصلاحات انجام شده بر جامعه مصر، تلاش خواهد شد تا ضمن ایضاح نقش محمدعلی پاشا در پیشبرد فرآیند نوسازی و نوگرایی در مصر، تصویری از فهم و تلقّی وی از مدرنیته نیز ارائه گردد.                                                             

کلیدواژه‌ها


آقاجانی، نصرالله (1392) اسلام و تجدد در مصر با رویکرد انتقادی به اندیشه حسن حنفی. حوزه علمیه قم: مؤسسه بوستان کتاب.                                                                          
اومن، ج (1386) چاپ و چاپخانه. در دانشنامه جهان اسلام. ترجمه ابراهیم موسی پور. زیر نظر غلامعلی حداد عادل. تهران: بنیاد دایرة المعارف. صص 618-622.                                                        
بلک، آنتونی (1385) تاریخ اندیشه سیاسی اسلام (از عصر پیامبر تا امروز). ترجمه محمد حسین وقار. تهران: انتشارات اطلاعات.
بورکهارت، جان لوئیس (2000) العادات و التقالید المصریه من الامثال الشعبیه فی عهد محمد علی. ترجمه ابراهیم احمد شعلان. الطبعه الثالثه. قاهره: الهیئه المصریه العامه للکتاب.
بیگدلی، علی (1370) برخورد ناسیونالیسم با اسلام در مصر (روند پذیرش فرهنگ غربی در جامعه مصر). مجله شناخت. شماره 7. دانشگاه شهید بهشتی. صص 141-153. 
جبرتی، عبدالرحمن (1998) عجایب الآثار و تراجم الاخبار. جلد 4. قاهره: مطبعة دارالکتب المصریة.                  
جعفریان، رسول (1389) سفرنامه مصر و شام 1256 ق. پیام بهارستان. د 2، س 2، ش 8. تهران: کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی. صص 745-784.              
جواهر کلام، علی (1320) تاریخ مصر و خاندان محمدعلی بزرگ. تهران: خودکار ایران.                         
حورانی، آلبرت (1393) اندیشه عرب در عصر لیبرالیسم. ترجمه علی شمس. تهران: نشر نامک.                    
خاکی، احمد (1976) الجبرتی و محمدعلی. بإشراف احمد عزت عبدالکریم. عبدالرحمن الجبرتی دراسات وبحوث. قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب. صص 373-397.           
خلیلی، محسن (1388) جایگاه مسئله فرنگ در روایت مورخان دوران قاجار (بررسی گزارش های تاریخی). فصلنامه علمی-پژوهشی علوم انسانی. س 19، شماره 1، دانشگاه الزهرا. صص 61-97.                                     
رافعی بک، عبدالرحمن (1944) تاریخ الحرکة القومیة و تطور نظام الحکم فی مصر. الجزء الاول. الطبعة الثانیة. قاهره: مکتبة النهضة المصریة.                                                                   
همو (1989) عصر محمدعلی. الطبعة الرابعة. قاهره: دارالمعارف.
 رشیدی، احمد (1390) مدرنیته و اصالت گرایی فرهنگی در روسیه و ایران. فصلنامه سیاست. س 42، شماره 1. مجله دانشکده حقوق وعلوم سیاسی. تهران. صص 115-134.                                                          
سلوی، عطار (1989) التغییرات الاجتماعیه فی عهد محمد علی. الطبعه الاولی. قاهره: دارالنهضه العربیه.
سیدنی، پولارد (1355) اندیشه های سان سیمون (فصلی از کتاب اندیشه ترقی). ترجمه حسن اسد پور پیرانفر. مجله نگین. شماره 137. تهران. صص 56-60.
شاو، استانفورد. جی، شاو، ازل کورال (1370) تاریخ امپراطوری عثمانی و ترکیه جدید. ترجمه محمود رمضان زاده. جلد 1. مشهد: آستان قدس رضوی.
شفیق، دریه (1995) المرأه المصریه. مصر: مطبعه المصر.
شهبازی، عبدالله (1379) زرسالاران یهودی و پارسی استعمار بریتانیا و ایران (آریستو کراسی و غرب جدید). جلد 3. تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی.                                                           
شیال، جمال‌الدین (1951) تاریخ الترجمه و الحرکةالثقافیة فی مصر فی عهد محمدعلی. دارالفکر العربی.              
همو (1388) تاریخنگاری مصر در قرن نوزدهم، ترجمه غلامحسین نوعی. فصلنامه تاریخ اسلام. شماره 37. قم. صص 187-212.                                                        
ضاهر، محمد کامل (1994) الصراع بین التیارین الدینی و العلمانی فی الفکر العربی الحدیث و المعاصر. الطبعة الاولی. بیروت: دارالبیرونی.                                                                      
طوسون، عمر (1934) البعثات العلمیة فی عهد محمدعلی ثم فی عهدی عباس الاول و سعید. اسکندریه: مطبعة صلاح الدین. 
عبدالرزاق، احمد محمد جاد (1995) فلسفه المشروع الحضاری بین الاحیاء الاسلامی و التحدیث الغربی. هیرندن. فیرجینیا. الولایات المتحدة الأمریکیة: المعهد العالمی للفکر الاسلامی.
عبدالغنی، حسن محمد (1386) اتباع سان سیمون فلسفتهم الاجتماعیة و تطبیقها فی مصر. مجله الکتاب العربی. دار الکتاب العربی اللطباعة و النشر. شماره 26. صص 23-30.   
عبدالکریم، احمد عزت (1938) تاریخ التعلیم فی عصر محمدعلی. قاهره: مکتبة النهضة المصریة.                  
عماره، محمد (2007) رفاعه الطهطاوی رائد التنویر فی العصر الحدیث. قاهره: دارالشروق.                        
همو، (2010) الاعمال الکاملة الرفاعه الطهطاوی، الجزء الاول و الجزءالثانی (مناهج الالباب المصریة فی مباهج الاداب العصریة؛ تخلیص الابریز فی تلخیص باریز). قاهره: مکتبة الاسرة.                                                
عنایت، حمید (1370) سیری در اندیشه سیاسی عرب. تهران: امیرکبیر.                                 
غربال، محمد شفیق بک (1944) محمدعلی کبیر. قاهره: مجموعة اعلام الاسلام.
فهمی، امیل (1977) التعلیم الحدیث: دراسة وثائقیة. قاهره: مکتبة الانجلو المصریة.                          
لوتسکی، ولادیمیر باراسوویچ (1379) تاریخ جدید کشورهای عربی. ترجمه رفیع رفیعی. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.                                                                         
لوین، ز.ا.(1378) اندیشه ها و جنبشهای نوین سیاسی اجتماعی در جهان عرب، یوسف عزیزی بنی طرف. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.                                                             
ماکیاولی، نیکلا (بی تا) شهریار. ترجمه محمود محمود WWW /readbook.ir
مالکوم رید، دونالد (1391) محمدعلی و خاندان در دایرة المعارف جهان نوین اسلام. ترجمه اکبر محمد و محمد تقی زاده مطلق. زیر نظر حسن طارمی راد. محمد دشتی و مهدی دشتی. تهران: نشر کتاب مرجع و نشر کنگره. صص 87-90.
مبارک پاشا، علی (1306) الخطط التوفیقیة الجدیدة لمصر و القاهرة و مدنها و بلدها القدیمة و الشهیرة. جزء الثالث عشر. قاهره: بولاق.                                                                                                           
میکل، آندره و لوران، هانری (1381) اسلام و تمدن اسلامی. ترجمه دکتر حسن فروغی. جلد دوم. چاپ اول. تهران: سمت.      
نجاتی، غلامرضا (1351) جنبش‌های ملی مصر از محمدعلی تا جمال عبدالناصر. تهران: شرکت سهامی انتشار.           
نقوی، علی محمد (1377) جامعه‌شناسی غربگرایی. جلد 1. چاپ سوم. تهران: امیرکبیر.                            
                                      
 
Cleveland, William.L and Bunton, Martin.P (2009) A History of the Modern Middle East, Boulder: Westview Press.                              
Daly, M.W. (2008)The Cambridge History of Egypt, Vol 2: Modern Egypt, from 1517 to the End of the Twentieth Century, Kettering University, Michigan, Cambridge Histories Online © Cambridge University Press.                                
DunneJ,Heyworth(1938) An Introduction to the History of Education in Modern Egypt,university of London.               
Fahmy,Kaled(1997)All The pasha,s Men,Mehmed Ali, His Army and the Making of Modern Egypt, The American University in Cairo Press.                                                   
Kedourie Elie and Haim,SylviaG(1980) Modern Egypt, Studies in Politics and Society.london,Frank Cass,Co.ltd.                 
Lane, E.W (1895) An Account of the Manners and Customs of the Modern Egyptian, London: Alexander Gardner publisher To Her Majesty The Queen.                                    
Lewis,Bernard(2002) What Went Wrong? Western Impact and Middle Eastern Response, Oxford University Press.             
Little, Tom (1958) Egypt, New York: Frederick A. Praeger. Loring, William Wing(1884)A Confederate Soldier In Egypt, New York: Dodd,Mead and Company.                         
Marlowe,John(1974) Spoiling the Egyptians,London: Ander Deutsch.   
Safran,Nadav(1961)Egypt Search of Political Community,Massachusetts Harvard university press.         
Senior,N.W. (1882)Conversation and Journals in Egypt and Malta,London.                                           
Vatikiotis, P.J (1985) The History of Egypt, Baltimore, MD: Johns Hopkins University Press.