ستیز و سازش اشرافیت ایرانی با شهریاران در عصر ساسانی

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

2 کارشناس ارشد تاریخ دانشگاه خوارزمی

چکیده

 تاریخ اجتماعی – اقتصادی در عهد ساسانی حکایت از مبارزه­ای مستمر میان اشرافیت ایرانی و پادشاهان است که جز با وقفه­های اندک تا پایان عمر دولت ساسانی ادامه داشته است تا جایی که می­توان یکی از علل مهم انحطاط و انقراض حکومت ساسانی را همین منازعه میان اشرافیت ایرانی و سلطنت دانست. این نوشتار با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی به طور مشخص در پی تبیین این مساله است که رابطه اشراف و پادشاهان در حکومت ساسانیان چه فرایند تاریخی را طی کرده است و در جهت تفسیر تاریخی این مسأله به طرح فرضیه زیر پرداخته است: گسترش روابط تجاری میان شرق و غرب، رشد اقتصاد پولی و اقتصاد مبتنی بر بازرگانی و صنعت و توسعة شهرها و راه های ترانزیت و به تبع آن تغییر در مناسبات اجتماعی و به چالش کشیده شدن نظام اجتماعی دورة ساسانیان، موجب شدکه نظام اشرافی که مبتنی بر اقتصاد کشاورزی و ساختار روستایی بود، در چالش های جدی قرار گیرد. این چالش ها به چالش های دینی هم منتهی شد تا جایی که اتحاد اشراف با موبدان در مخالفت با پادشاه، موبدان را به رقابت­های سیاسی کشاند و با قبول ترویج عقاید مزدکیان و حمایت از شورش اجتماعی آنان از سوی قباد، ضربه­ای به اتحاد اشراف و روحانیون زرتشتی وارد آمد و به خصومت میان پادشاه و اشراف دامن زده شد. پادشاهان ساسانی نیز توانستند از دورة خسرواول، در چالش میان اقتصاد شهری و اقتصاد روستایی از طریق دهقانان، استقلال اقتصادی خود را از اشراف و از طریق اسپاهبدان، استقلال نظامی خود را نیز از نیروهای روستایی و اشراف به دست آوردند و بر تمرکز قدرت سیاسی خود دربرابر اشراف بیفزایند.

کلیدواژه‌ها


آلتهایم، فرانتس، استیل، روت (1382) تاریخ اقتصاد دولت ساسانی. چاپ اول. ترجمه هوشنگ صادقی. تهران: علمی و فرهنگی.
ابن بلخی (1385) فارسنامه. تصحیح و تحشیه گای لیسترانج. رینولد الن نیکلسون. چاپ اول. تهران: اساطیر.
ابن حوقل (1366) صوره الارض. ترجمه و توضیح جعفر شعار. تهران: امیرکبیر.
ابن خردادبه (1371) مسالک و ممالک. ترجمه سعید خاکرند. چاپ اول. تهران: میراث ملل.
ابن مسکویه، احمد بن علی (1424 ه.ق) تجارب الامم و تعاقب الهمم. جلد اول. تحقیق سید کسروی حسن. ط 1. بیروت-لبنان: دارالکتب العلمیه.
اصفهانی، حمزه بن الحسن (1961) تاریخ سنی ملوک الارض و الانبیا. بیروت: منشورات دارمکتبه الحیاه.
اصطخری، ابو اسحق (1347) مسالک و ممالک. به کوشش ایرج افشار. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب. 
-اکبرزاده، داریوش (1385) سنگ نبشته های کرتیر موبدان موبد. تهران: پازینه.
بلاذری، احمد بن یحیی (1364) فتوح البلدان. ترجمه آذر تاش آذر نوش. چاپ دوم. تهران: سروش.
بیانی، شیرین (1380) دین و دولت در عهد ساسانی و چند مقاله دیگر. تهران: جامی.
تفضلی، احمد (1385) جامعه ساسانی: سپاهیان، کاتبان و دبیران، دهقانان. ترجمه شیرین مختاریان و مهدی باقی. تهران: نشر نی.
ثعالبی نیشابوری، لابی منصور عبدالملک بن محمد بن اسماعیل (1963) غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم. به تصحیح زتنبرگ. تهران: مکتبه الاسدی.
دریایی، تورج (1383) شاهنشاهی ساسانی. چاپ اول. ترجمه مرتضی ثاقب فر. تهران: ققنوس.
                 (1383) سقوط ساسانیان. ترجمه منصوره اتحادیه و فرحناز امیرخانی حسینک لو. چاپ دوم. تهران: نشر تاریخ ایران.
                  (1387) تاریخ و فرهنگ ساسانی. ترجمه مهرداد قدرت دیزجی. چاپ سوم. تهران: ققنوس.
                 (1388) شهرستان های ایرانشهر. ترجمه شهران جلیلیان. چاپ اول. تهران: توس.
دینوری، ابوحنیفه احمد بن داوود (1368) الاخبارالطوال. تحقیق عبدالمنعم عامر مراجعه جمال الدین شیال. قم: منشورات الرضی.
زرین‌کوب، عبدالحسین و روزبه زرین‌کوب (1379) تاریخ ایران باستان (تاریخ سیاسی ساسانیان). جلد 4. چاپ اول. تهران: سمت.
سامی، علی (1342) تمدن ساسانی. شیراز: چاپخانه موسوی.
طبری، محمد بن جریر (1408 ه/1988 م) تاریخ الطبری، المجلد الاول. الطبع الثانیه. بیروت: دارالکتب العلمیه.
عهد اردشیر (1967) تحقیق احسان عباس. بیروت: دارصادر.
فرای، ریچارد. ن (1377) میراث باستانی ایران. چاپ پنجم. ترجمه مسعود رجب نیا. تهران: علمی و فرهنگی.
فردوسی، ابوالقاسم (1970) شاهنامه فردوسی. جلد 8. تصحیح متن به اهتمام رستم علی یف زیر نظر ع. آذر. مسکو: آکادمی علوم اتحاد شوروی، نشردانش.
کرباسیان، ملیحه،کریمی زنجانی اصل، محمد (1384) کشاکش‌های مانوی- مزدکی در ایران عهد ساسانی. چاپ اول. تهران: نشر اختران.
کریستن‌سن، آرتور (1332) ایران در زمان ساسانیان. چاپ دوم. ترجمه رشید یاسمی. تهران: ابن سینا.
                       (1374) وضع ملت و دولت و دربار در دوره شاهنشاهی ساسانیان. ترجمه مجتبی مینوی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
                       (1385) داستان بهرام چوبین. چاپ دوم. ترجمه منیژه احد زادگان آهنی. تهران: طهوری.
کلیما اوتاکر (1386) تاریخ جنبش مزدکیان. ترجمه جهانگیر فکری ارشاد. چاپ دوم. تهران: توس.
گردیزی (1363) زین الاخبار (تاریخ گردیزی). به تصحیح و مقابله عبدالحی حبیبی. چاپ اول. تهران: دنیای کتاب.
گیرشمن، رومن (1374) ایران از آغاز تا اسلام. ترجمه محمد معین. تهران: علمی و فرهنگی.
لوکونین، ولادیمیر گریگوریچ (1365) تمدن ساسانی. چاپ دوم. ترجمه عنایت‌الله رضا. تهران: علمی و فرهنگی.
مصطفوی، سید محمد تقی (1343) اقلیم پارس. تهران: انجمن آثار ملی.
مجمل التواریخ و القصص (2000 میلادی) ویرایش سیف الدین نجم آبادی – زیگفرید وبر. آلمان: دو مونده، نیکارهوزن.
مسعودی، ابوالحسن علی بن الحسین (1409 ه) مروج‌الذهب و معادن‌الجوهر. جلد 1. تحقیق اسعد داغر. چاپ دوم. قم: دارالهجره.
نامه تنسر به گشنسپ (1389) به تصحیح مجتبی مینوی. گردآورندگان تعلیقات مجتبی مینوی – اسماعیل رضوانی. چاپ اول. تهران: دنیای کتاب.
نفیسی، سعید (1384) تاریخ تمدن ایران ساسانی. چاپ دوم. تهران: اساطیر.
نولدکه، تئودور (1378) تاریخ ایرانیان و عربها در زمان ساسانیان. ترجمه عباس زریاب. چاپ دوم. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
واندنبرگ، لوئی (1345) باستان شناسی ایران باستان. ترجمه عیسی بهنام. تهران: دانشگاه تهران.
ویسهوفر، یوزف (1383) ایران باستان. چاپ اول. ترجمه مرتضی ثاقب فر. تهران: ققنوس.
هوار، کلمان (1379) ایران و تمدن ایرانی. ترجمه حسن انوشه. تهران: امیرکبیر.
یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب ابن واضح (1413 ه.ق) تاریخ الیعقوبی. جلد 1. بیروت-لبنان: موسسه الاعلمی للمطبوعات.
   Brosius, Maria (2006) The Persians, Routledge New York.      
Frye. Richard (2005). Khosrow I. The New Encyclopedia Britannica. v.6.U.S.A.
                      (2006). Ancient Persia.Encyclopedia Americana. V.21.U.S.A.
                      (2006).The Political History of Iran under the Sasanians: The Cambridge History of Iran, vol 3(1),Cambridge University press.
Gyseken,Rika (2001)» Economy IV in the Sasanian Period», Encyclopaedia Iranica, V.VIII.
Lukonin, V.G (2008)» Political, Social and Administrative Institutions: Taxes and Trade» The Cambridge History of Iran, vol 3(2),Cambridge University press.
,Indological Book Corporation, New delhi. Paruck,E.D.J(1924) Sasanian Coins
Pourshariati.Parvaneh. (2009).Decline and fall of the sassanian empire: The sassanian - Parthia confederacy and the arab conquest of Iran. I.B.Tauris:London.                                                                              
Wiesehofer. Josef. (1996).Ancient Persia. First published in 1996 by I. B. Tauris.
Tafazzoli, Ahmad, (1990)» Bozorgan», Encyclopaedia Iranica, ed.by:E.Yarshater, vol.IX.             
Daryaee. Touraj (2009) Sasanian Persia The Rise and Fall of an Empire, I.B.Tauris.New