ایران زمین در تاریخ‏نگاری ایلخانان و ممالیک

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه تاریخ دانشگاه شیراز

چکیده

قرن هفتم و هشتم هجری، دورة رشد و بالندگی تاریخ نگاری در ایران و جهان اسلام است. در آستانة قرن هشتم، دولت ایلخانی در ایران پس از سال‏ها کشمکش و درگیری میان طرفداران شیوة صحراگردی و غارتگری(مغول‏ها) و مدافعان مدنیّت و تمرکزگرایی سیاسی (ایرانیان)، به مرحله‏ای از ثبات و آرامش نسبی رسید. اسلام آوردن غازان دولت ایلخانی را نیز در شمار دولت‏های جهان اسلام قرار داد. این دوره، همچنین شاهد ادامة جنگ‏های خارجی ایلخانان با همسایگان آنان به ویژه سلاطین مصر و شام است که از ابتدای تأسیس دولت ایلخانی آغاز شده بود.به این ترتیب جنبش تاریخ‏نگاری، در ایران و دیگر مناطق جهان اسلام به ویژه در مصر و شام، به مناسبات خارجی دولت‏های اسلامی توجه ویژه‏ای نمود. تاریخ‏نگاران ایرانی در این دوره با رویکردی جدی به ایران، جایگاه ایران زمین در تاریخ و محدودة جغرافیایی آن را مورد توجه قرار دادند. احیای این نگرش که از زمان فردوسی تا این زمان بی‏سابقه بود، به بازخوانی تاریخ روابط ایران و اعراب در برخی از متون و منظومه‏های تاریخی انجامید. هم زمان، مورخان عرب مانند قلقشندی و عمری نیز از ایران به عنوان کشوری مستقل نام برده و دولت ایلخانی را در امتداد  پادشاهی‏های باستانی این سرزمین قرار دادند.
در این پژوهش با توجه به انعکاس منازعات ایلخانان و مملوکان در منابع تاریخی، به تفسیر رویکرد مورخان ایرانی و عرب در مورد مفهوم ایران زمین و تحلیل این منابع از منظر هویت ایرانی پرداخته می‏شود.

کلیدواژه‌ها


آقسرایی، محمودبن محمد (1362) تاریخ سلاجقه یا مسامره الاخبار و مسایره الاخیار. به اهتمام و تصحیح عثمان توران. چاپ دوم. تهران: شرکت انتشارات اساطیر، چاپ رشدیه.
العمری، شهاب‏الدین احمد بن یحیی بن فضل‏الله (2010) مسالک الابصار فی ممالک الامصار. المحقق کامل سلمان الجبوری و مهدی النجم. الجزءالاول و الجزءالثالث، الطبعه الاولی. بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابن اثیر، عزالدین علی(2535) الکامل، تاریخ بزرگ اسلام و ایران. ترجمه ابوالقاسم حالت. جلد دوازدهم و بیست و ششم. تهران: مؤسسه مطبوعاتی علمی.
ابن العبری، غریغوریوس ابوالفرج اهرون (1364) تاریخ مختصرالدول. ترجمه محمد علی تاج پور و حشمت الله ریاضی. چاپ اول. تهران: انتشارات اطلاعات.
ابن بطوطه، شرف الدین ابوعبدالله محمدبن عبدالله بن محمدابراهیم لواطی طبخی(1348) سفرنامه ابن بطوطه (رحله ابن بطوطه). ترجمه محمد علی موحد. جلد اول و دوم. تهران: انتشارات کتابفروشی خیام.
ابن طقطقی، محمدبن علی بن طباطبا (1350) تاریخ فخری در آداب ملکداری و دولت های اسلامی. ترجمه محمد وحید گلپایگانی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ابن کثیر دمشقی، ابوالفداء الحافظ(1407ق/1987م) البدایه و النهایه. الجزء السابع. الطبعه الثانی. لبنان. بیروت: دارالکتب العلمیه.
اللهیاری، فریدون (1382) بازنمایی مفهوم ایران در جامع‏التواریخ رشیدالدین فضل‏الله همدانی. فصلنامه مطالعات ملی. 15، سال چهارم. شماره 1، 67-47.
امام الذهبی، شمس الدین محمد به احمد بن عثمان الذهبی(1421ق / 2000م) نزهه الفضلا تهذیب سیر اعلام النبلا. الجزء التاسع عشر. مملکه العربیه السعودیه: دارالاندلس الخضراء.
بارتولد، وو (1358) خلیفه و سلطان و مختصری درباره برمکیان. ترجمه سیروس ایزدی. تهران: انتشارات امیر کبیر.
بیضاوی، ناصرالدین عبدالله بن عمر(1382) نظام التواریخ. به کوشش میر هاشم محدث. تهران.
پطروشفسکی، ایلیا پاولویچ. « دولت در عهد ایلخانان، مفهوم رشیدالدین از دولت»، در ایلیا پاولویچ پطروشفسکی و ای.م.ارانسکی (1359) ایران شناسی در شوروی. ترجمه یعقوب آژند. چاپ اول. تهران.
پیگولوسکایا، ن و همکاران (1354) تاریخ ایران از دوران باستان تا پایان سده هجدهم میلادی. ترجمه کریم کشاورز. چاپ چهارم. تهران: انتشارات پیام.
حسن الامین (1414) المغول بین الوثنیه والنصرانیه و الاسلام. بیروت: دارالتعارف للمطبوعات.
جوزجانی، منهاج الدین عثمان بن سراج الدین(1363) طبقات ناصری یا تاریخ ایران و اسلام. تصحیح و مقابله و تحشیه عبدالحی حبیبی. جلد دوم (دو جلد در یک مجلد). چاپ اول. تهران: انتشارات دنیای کتاب.
جوینی، علاءالدین عطاملک بن بهاءالدین محمدبن محمد (1375) تاریخ جهانگشای. به تصحیح محمدبن عبدالوهاب قزوینی. جلد سوم. چاپ اول. تهران: انتشارات دنیای کتاب.
همدانی، رشیدالدین فضل الله (1338) جامع التواریخ. به کوشش بهمن کریمی. جلد دوم. تهران: انتشارات اقبال.
                                     (1364) مکاتبات رشیدی. به سعی و اهتمام و تصحیح محمد شفیع. پنجاب: ایجوکیشنل پریس لاهور.
                                   (1940م) تاریخ مبارک غازانی. به سعی و اهتمام و تصحیح کارل یان. هرتفورد. ستفن اوستین.
رضوی، ابوالفضل (1377) نگاهی گذرا بر تاریخ‏نگاری مملوکان و تعارض با ایلخانان. کتاب ماه تاریخ و جغرافیا. دی ماه 1377. 39-38.
                      (1387) هویت تاریخی ایرانیان. کتاب ماه تاریخ و جغرافیا. فروردین و اردیبهشت 1387. 15-10.
سازمان نقشه برداری کشور (1384) اطلس تاریخ ایران. چاپ دوم. تهران.
سیفی هروی، سیف بن محمدبن یعقوب (1352) تاریخ نامه هرات. به تصحیح محمد زبیر الصدیقی و سعی و اهتمام خان بهادر خلیفه محمد اسدالله. چاپ دوم. تهران: انتشارات کتابفروشی خیام.
الصیاد، فؤاد عبدالمعطی (1970) المغول فی التاریخ. الجزءالاول. بیروت: دارالنهضه العربیه.
العرینی، السیدالباز (1386) الممالیک، الفروسیه فی عصر سلاطین الممالیک. بیروت: دارالنهضه العربیه.
فردوسی، ابوالقاسم (1384) شاهنامه. بر پایه چاپ مسکو. جلد اول و دوم. چاپ دوم. تهران: انتشارات هرمس.
القاشانی، ابوالقاسم عبدالله بن محمد (1384) تاریخ اولجایتو. به اهتمام مهین همبلی. چاپ دوم. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
القلقشندی، ابوالعباس احمدبن علی(1407) صبح الاعشی فی کتابه الانشاء. شرحه و علق علیه و قابل نصوصه: محمد حسین شمس الدین. الجزءالرابع و الجزءالسابع. الطبعه الاولی. بیروت، لبنان: الدار الکتب العلمیه.
کرافولسکی، دورویتا (1413) العرب و ایران. الطبعه الاولی. دارالمنتخب العربی لدراسات و النشر و التوزیع.
مرتضوی، منوچهر (1385) مسائل عصر ایلخانان. چاپ اول. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی.
مستوفی، حمدالله بن ابی بکر بن محمد بن نصر (1377) ظفرنامه. جلد اول و دوم. چاپ اول. تهران: مرکز نشر دانشگاهی. چاپ عکسی از روی نسخه خطی مورخ 807 هجری قمری در کتابخانه بریتانیا (Or.2833).
                                                            (1381) نزهت القلوب. با مقابله و حواشی و تعلیقات محمد دبیر سیاقی. بخش نخست مقاله سوم. چاپ اول. قزوین: انتشارات حدیث امروز.
المقریزی، تقی الدین احمدبن علی (1958) السلوک المعرفه دول الملوک. الجزءالثانی. القسم الثالث. الطبعه الاولی. مطبعه لجنه التألیف و الترجمه و النشر.
نوری اژدری (1381) غازان نامه منظوم. به کوشش محمد مدبری. تهران: بنیاد موقوفات محمود افشار یزدی.
وصاف الحضره، فضل الله بن عبدالله شیرازی (1269) تجزیه الامصار و تزجیه الاعصار (تاریخ وصاف الحضره در احوال سلاطین مغول). به اهتمام محمد مهدی اصفهانی. 5 جلد در یک مجلد، بمبئی.
 
Amitai-Preiss, Reuven (2004) Mongols and Mamluks: the Mamluk-Ilkhanid War, 1260-1281, Cambridge University Press.
Glubb, sir john (1967) The Lost Centuries, from the Muslim Empires to the Renaissance of Europe 1145-1453, London: Holder and Stoughton.
Soudavar, Abolala(2008) "In Defense of Rashid-od-din and his Letters", http://www.Soudavar.com.
                               (1996) "The Saga of Abu-Said Bahador khan: The Abu Saidnameh", http://www.Soudavar.com.