نقش مسجد در نشر معارف شیعی در جامعه عصر صفویه

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسنده

استاد دانشگاه لرستان/ گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه لرستان، خرم آباد، ایران

چکیده

اقدام مهم شاه اسماعیل اول (907-930ق.) در رسمیت‌بخشی مذهب تشیع در ایران و برقراری پیوند بین مذهب و سیاست در حکومت صفویه، در ایجاد وحدت سیاسی و شکل‌گیری هویت ملی و ارضی نقش عمده‌ای ایفا کرد. صفویان پس از تشکیل دولت دریافتند که برای تثبیت این مذهب در تاروپود جامعه و نهادینه‌سازی آن نیاز به اقدامات گسترده‌ فرهنگی و تمدنی دارند. این اقدامات را با بهره‌گیری از ظرفیت تأسیسات و نهادهای دینی و علمای شیعی میسر ساختند و تلاش گسترده‌ای جهت اقدامات فرهنگی و عمرانی در جهت سیاست شیعی‌سازی جامعه و تثبیت موقعیت این مذهب به‌کار بستند. صفویان با بنای مساجد به‌منزله پایگاهی دینی که متکفل ترویج مبانی اعتقادی و فقهی شیعه در جامعه است و بازسازی زیارتگاه‌ها و امامزاده‌های شیعی توانستند که هم در نهادینه‌سازی و گسترش شیعه در جامعه ایران اقدام کنند و هم در گسترش مساجد و بناهای مذهبی بکوشند. هدف این مقاله، بررسی نقش مسجد در نشر معارف شیعی‌ در جامعه ایران عصر صفویه، به‌روش توصیفی- تحلیلی است. یافته پژوهش نشان داده که در دوره صفویه با گسترش سنت مسجدسازی و بازسازی و اصلاح مساجد پیشین، از این پایگاه دینی با کمک علمای شیعه در ترویج و نشر معارف شیعی در جامعه بهره‌گیری مطلوبی شده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


آقاجری، هاشم (1389)، مقدمه­ای بر مناسبات دین و دولت در ایران عصر صفوی، تهران: طرح.
آنجوللو، جووان ماریا (1381)، سفرنامه، در: سفرنامه­های ونیزیان در ایران، ترجمه منوچهر امیری، تهران: خوارزمی.
اسپناقچی پاشازاده، محمدعارف (1379)، انقلاب الاسلام بین الخواص و العوام، به­کوشش رسول جعفریان، قم: دلیل.
اسماعیلی، محبوبه؛ احمدی، نزهت و منصور صفت­گل (1392)، «بررسی کارکردهای مختلف مساجد در عصر صفویه»، پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی، سال46، ش2، پاییز و زمستان: 145-172.
اشترویس، یوهان (1396)، سفرنامه یوهان اشترویس، ترجمه ساسان طهماسبی، قم: مجمع ذخائر اسلامی با همکاری کتابخانه و موزه ملی ملک- تهران.
اصفهانی، محمدمعصوم­ بن خواجگی (1368)، خلاصه­السیر، به­کوشش ایرج افشار، تهران: علمی.
اعتمادالسلطنه صنیع­الدوله، محمدحسن­خان (بی­تا)، مطلع­الشمس، نسخه افست شده، تهران: انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.
افندی، عبدالله­بن عیسی­بیگ (1389)، ریاض­العلماء و حیاض­الفضلاء، ترجمه محمدباقر ساعدی، مشهد: بنیاد پژوهش­های اسلامی.
افوشته‌ای نظنزی، محمود بن هدایت‌الله (1373)، نقاوه‌الآثار فی ذکرالاخیار، به­اهتمام احسان اشراقی، تهران: علمی و فرهنگی.
امینی هروی، امیرصدرالدین ابراهیم (1383)، فتوحات شاهی، تصحیح محمدرضا نصیری، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
اولئاریوس، آدام (1369)، سفرنامه آدام اولئاریوس، ترجمه حسین کُردبچه، بی­جا: کتاب برای همه.
بازرگان ونیزی (1381)، سفرنامه، در: سفرنامه­های ونیزیان در ایران، ترجمه منوچهر امیری، تهران: خوارزمی.
بلانت، ویلفرد (1384)، اصفهان مروارید ایران، ترجمه محمدعلی موسوی فریدنی، به­کوشش محمد احمدی­نژاد، اصفهان: خاک.
بوسه، هریبرت (1367)، پژوهشی در تشکیلات دیوان اسلامی، ترجمه غلام­رضا ورهرام، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
تاورنیه، ژان باتیست (1369)، سفرنامه تاورنیه، ترجمه ابوتراب نوری، تصحیح حمید شیرانی، بی­جا: سنایی و تأیید اصفهان.
ثواقب، جهانبخش و فریده مروتی (1395)، «اقدامات فرهنگی شاه تهماسب اول در نهادینه­سازی تشیع در جامعه»، شیعه­شناسی، سال14، ش54، تابستان: 31-62.
جعفریان، رسول (1379)، صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، قم: پژوهشکده حوزه و دانشگاه.
جملی کارری، جووانی فرانچسکو (1383)، سفرنامه کارری، ترجمه عباس نخجوانی و عبدالعلی کارنگ، تهران، علمی و فرهنگی.
جنابدی، میرزابیگ حسن (1378)، روضه­الصفویه، به­کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
جهانگشای خاقان: تاریخ شاه اسماعیل [مجهول­المؤلف] (1364)، مقدّمه الله­دتا مضطر، اسلام­آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
الحسینی، خورشاه­بن قباد (1379)، تاریخ ایلچی نظام­شاه، تصحیح محمدرضا نصیری و کوئیچی هانه­دا، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
الحسینی تفرشی، محمدحسین (1388)، مبادی تاریخ زمان نواب رضوان مکان (شاه صفی)، ضمیمه تاریخ شاه صفی، تصحیح و تعلیقات محسن بهرام­نژاد، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
حسینی خاتون‌آبادی، عبدالحسین­ (1352)، وقایع‌السنین و الاعوام، تصحیح محمدباقر بهبودی، تهران: کتابفروشی اسلامیه.
الحسینی سوانح­نگار تفرشی، ابوالمفاخر بن فضل­الله (1388)، تاریخ شاه صفی (تاریخ تحولات ایران در سال­های 1038- 1052ق.)، تصحیح و تعلیقات محسن بهرام­نژاد، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
خادم اصفهانی، زین­العابدین (1395)، تحفه صفویه، تصحیح و تحشیه حسین مسجدی و مهراب مرادی، تهران: منشور سمیر.
خواندامیر، امیرمحمود (1370)، تاریخ شاه اسماعیل و شاه طهماسب صفوی، تصحیح محمدعلی جراحی، تهران: گستره.
خواندمیر، غیاث­الدین (1353)، تاریخ حبیب­السیر، تصحیح زیرنظر محمد دبیرسیاقی، تهران: خیام.
خوانساری، محمدباقر موسوی (1390)، روضات الجنات فی احوال العلماء والسادات، قم: اسماعیلیان.
دریابل، ژرژ تکتاندر فن (1351)، ایترپرسیکوم«گزارش سفارتی به دربار شاه عباس اول»، ترجمه محمود تفضلی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
دلاواله، پیترو (1370)، سفرنامه، ترجمه شعاع­الدین شفا، تهران: علمی و فرهنگی.
دوغلات، میرزا محمدحیدر (1383)، تاریخ رشیدی، تصحیح عباسقلی غفاری­فرد، تهران: میراث مکتوب.
راقم سمرقندی، میرسیدشریف (1380)، تاریخ راقم، به­کوشش منوچهر ستوده، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
رفیعی مهرآبادی، ابوالقاسم (1352)، آثار ملی اصفهان، تهران: انجمن آثار ملی.
روملو، حسن­بیگ (1384)، احسن­التواریخ، تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران: اساطیر.
زنو، کاترینو (1381)، سفرنامه، در: سفرنامه­های ونیزیان در ایران، ترجمه منوچهر امیری، تهران: خوارزمی.
سانسون، مارتین (1346)، سفرنامۀ سانسون، ترجمۀ‌ تقی تفضلی، تهران: ابن­سینا.
سبزواری، محمدباقر (1383)، روضه­الانوار عباسی (در اخلاق و شیوه کشورداری)، تصحیح اسماعیل چنگیزی اردهایی، تهران: میراث مکتوب.
شاردن، جان (1374)، سفرنامه شاردن، ترجمه اقبال یغمایی، تهران: توس.
شاملو، ولی­قلی (1371، 1374)، قصص­الخاقانی، تصحیح حسن سادات ناصری، ج1و2، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
شایسته‌فر، مهناز (1384)، هنر شیعی،  تهران: مؤسسه مطالعات هنر اسلامی.
شایسته‌فر، مهناز (1380)، «جایگاه قرآن،  حدیث و ادعیه در کتیبه‌های اسلامی»،  مدرس،  دوره 5، ویژه­نامه ش23: 57-94.
شیخ بهایی (1392)، کلیات اشعار و آثار فارسی، به­کوشش کاظم عابدینی مطلق، قم: توسعه قلم.
شیخ لطف­الله، رساله اعاده نماز، نسخه خطی، ش355، قم: کتابخانه آیه­الله بروجردی.
شیخ لطف­الله، رساله اعتکافیه، نسخه خطی، ش2244، مشهد: کتابخانه آستان قدس رضوی.
شیرازی، عبدی­بیگ نویدی (1369)، تکمله­الاخبار، تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران: نی.
عالم­آرای شاه اسماعیل[مجهول­المؤلف] (1384)، تصحیح اصغر منتظرصاحب، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
عاملی، بهاءالدین محمد (بی­تا)، جامع عباسی، تهران: فراهانی و عابدی.
عاملی، حسین­بن عبدالصمد (بی­تا)، العقدالحسینی؛ الرساله الوسواسیه، تحقیق سیدجواد مدرسی یزدی، یزد: چاپخانه گلبهار.
فلسفی، نصرالله (1369)، زندگانی شاه عباس اول، تهران: علمی.
فیگوئروا، دن گارسیا د سیلوا (1363)، سفرنامه، ترجمه غلامرضا سمیعی، تهران: نو.
قمی، شیخ عباس (1385)، فوائدالرضویه فی احوال علماء المذهب الجعفریه، تحقیق ناصر باقری بیدهندی، قم: مؤسسه بوستان کتاب.
قمی، قاضی احمدبن شرف­الدین الحسینی (1383)، خلاصه­التواریخ، تصحیح احسان اشراقی، تهران: دانشگاه تهران.
کاتف، فدت آفاناس یویچ (1356)، سفرنامه، ترجمه محمدصادق همایونفرد، تهران: کتابخانه ملی.
کرکی (محقق، شیخ)، علی­بن الحسین (بی­تا)، رسائل المحقق الکرکی، تحقیق محمد الحسون، اشراف: محمود المرعشی، قم: مکتبه آیه­الله العظمی المرعشی النجفی.
کرکی (محقق، شیخ)، علی­بن الحسین (1410)، جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم: مؤسسه آل­البیت لاحیاء التراث.
کروسینسکی، تادوز یودا (1396)، سفرنامه کروسینسکی(از شاه سلطان حسین تا نادرشاه)، ترجمه ساسان طهماسبی، قم: مجمع ذخائر اسلامی، کتابخانه و موزه ملی ملک.
کمپفر، انگلبرت (1363)، سفرنامه، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران: خوارزمی.
لاپیدوس، ایرا ام. (1376)، تاریح جوامع اسلامی از آغاز تا قرن هجدهم، ترجمه محمود رمضان­زاده، مشهد: بنیاد  پژوهش­های اسلامی آستان قدس رضوی.
مجلسی، محمدتقی (بی­تا)، لوامع صاحبقرانی، قم: اسماعیلیان.
مدرس تبریزی، محمدعلی (1346)، ریحانه­الادب، تبریز: چاپخانه شفق.
مدرسی طباطبایی، حسین (1335)، تربت پاکان، قم: مؤلف.
ممبره، میکله (1398)، سفرنامه میکله ممبره، ترجمه ساسان طهماسبی، قم: مجمع ذخائر اسلامی.
منجم یزدی، ملا جلال­الدین محمد (1366)، تاریخ عباسی یا روزنامه ملاجلال، به­کوشش سیف­الله وحیدنیا، بی­جا: وحید.
منشی قزوینی، بوداق (1378)، جواهرالاخبار، تصحیح محسن بهرام­نژاد، تهران: میراث مکتوب.
منشی، اسکندربیگ (1377)، تاریخ عالم­آرای عباسی، تصحیح محمداسماعیل رضوانی، تهران: دنیای کتاب.
میرزا رفیعا، محمدرفیع­بن حسن (1385)، دستورالملوک میرزا رفیعا، به­کوشش و تصحیح محمداسماعیل مارچینکوفسکی، ترجمه علی کردآبادی، تهران: وزارت امور خارجه.
نصیری، محمدابراهیم­­بن زین­العابدین (1373)، دستور شهریاران، به­کوشش محمدنادر نصیری مقدم، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی.
واله‌ اصفهانی، محمدیوسف (1380)، ایران در زمان شاه صفی و شاه عباس دوم (خلدبرین)، تصحیح و تعلیق محمدرضا نصیری، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
واله اصفهانی، محمدیوسف (1372)، خلدبرین، به­کوشش میرهاشم محدث، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
وحید قزوینی، میرزامحمدطاهر (1383)، تاریخ جهان­آرای عباسی، تصحیح سعید میرمحمدصادق، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
هنرفر، لطف­الله (1350)، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، اصفهان: کتابفروشی ثقفی.