واکاوی موانع تشکیل حکومت پایدار زیدیه در یمن توسط ابوالفتح دیلمی(م.۴۴۴ق)

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسنده

پژوهشگر و دکتری تاریخ و تمدن اسلامی از دانشگاه پیام نور ایران

چکیده

ابوالفتح الناصر الدیلمی از نوادگان امام‌حسن(ع) به عنوان امام زیدیه، در دیلم قیام کرد، اما به دلایلی به یمن هجرت نمود و در سال ۴۳۰ قمری موفق شد مردم یمن را به قیام دعوت کند. او بر شهرهای صعده و صنعا چیره شد و مذهب زیدیه را در آنجا گسترد. این پژوهش به دنبال پاسخ به این سؤال است که:  موانع و چالش‌های پیش‌روی ابوالفتح الناصر الدیلمی ، جهت تشکیل حکومتی پایدار بر اساس مذهب شیعه‌ی زیدی در یمن چه بوده است؟ هدف این مقاله ارزیابی چگونگی فعالیت و اقدامات ابوالفتح دیلمی میان قبایل یمنی و واکاوی و یافت  موانع و مشکلات تشکیل حکومت زیدیه توسط او است. در این پژوهش با رویکرد توصیفی و تحلیلی، با استفاده از منابع کتابخانه‌ای، تاریخ سیاسی زیدیه در یمن بررسی می شود  در خلال آن علل شکست قیام ابوالفتح تحلیل خواهد شد. بررسی ها نشان داد که ابوالفتح به عنوان امام زیدی توانست دعوت خود را باحمایت قبایل یمنی آغاز نماید و به سرعت صعده و صنعا را تصرف کند، اما موانعی هم‌چون: اختلافات درون زیدیه میان امیران و حاکمان، نبردهای متعدد و فرسایش نیروی نظامی، عدم انسجام قبایل و ظهور صُلیحیان اسماعیلی مذهب، موجب شکست قیام ابوالفتح شد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


ابن ابى‌الرجال، احمدبن‌ صا‌لح‌، (۱۴۲۵)، مطلع البدور و مجمع البحور فى تراجم رجال الزیدیة، چاپ عبدالرقیب مطهر محمد حجر، صعده.
ابن‌حائک، حسن‌بن احمدبن یعقوب همدانی، (۱۴۰۳)، صفة جزیرةالعرب، چاپ محمدبن على أکوع، صنعا.
ابن‌حمزه، منصور بالله محمدبن عبداللّه‌بن حمزة‌بن سلیمان، (۱۴۰۶)، الشافی، موسسه الاعلمی للمطبوعات، بیروت.
ابن‌حوقل، ابوالقاسم محمدبن حوقل نصیبى، (۱۹۳۸)، صورة الارض، دارصادر، بیروت.
ابن‌دیبع، أبی‌الضیا عبدالرحمن‌بن علی الشیبانی الزبیدی، (۱۴۰۹)، قرة العیون فی اخبار الیمن المیمون، محقق محمد الأکوع، مطبعة السلفیة، قاهره.
ابن‌طباطبا، ابواسماعیل ابراهیم‌بن ناصر علوی اصفهانی، (۱۳۸۸)، منتقلة الطالبیة، چاپ محمدمهدی حسن خرسان، نجف.
ابن‌‌فند، محمدبن‌علی، (۱۴۲۳)، مآثر الابرار فی تفصیل مجملات جواهرالاخبار، چاپ‌ عبدالسلام‌ عباس‌ وجیه‌ و خالد قاسم‌ محمد متوکل‌، عمان‌.
ابن‌قاسم، یحیی‌بن حسین، (۱۳۸۸)، غایة الامانی فی اخبار القطر الیمانی، محقق سعید عبدالفتاح عاشور و محمد مصطفی زیاده، قاهره.
ابن‌هارون، یحیى‌بن حسین ناطق بالحق، (۱۴۱۷)، الافادة فى تاریخ ائمة الزیدیة، چاپ محمدیحیى سالم عزان، صنعا.
آملی، اولیا الله، (۱۳۴۸)، تاریخ رویان، محقق منوچهر ستوده، بنیاد فرهنگ ایران، تهران.
ثقفی، سلیمان‌بن ‌یحیی، (2002)، سیرة الامام احمدبن ‌سلیمان، محقق عبدالغنی محمد عبدالعاطی، چ۱، عین للدراسات والبحوث الانسانیه والاجتماعیه، بی‌جا.
حبشی، عبدالله محمد، (۱۳۹۹)، حکام الیمن المؤلفون المجتهدون، دارالقرآن الکریم، بیروت.
حداد، عبدالرحمن، (۱۴۰۸)، التراث المعماری فی صنعا القدیمیة، مجله دراسات یمنیه، مجله فصلیه تصدر عن مرکز الدراسات و البحوث الیمنی، عدد ۲۷،صنعا.
حداد، محمد یحیی، (۱976)، تاریخ الیمن السیاسی، دار وهدان، قاهره.
حسنی، متوکل علی‌الله احمدبن ابراهیم، (۱۴۲۴)، حقائق المعرفة، چ۱،موسسه الامام زید‌بن علی الثقافیة، صنعا.
حسینی اشکوری، احمد، (۱۴۱۳)، مؤلفات الزیدیة، مکتبة آیت‌الله مرعشی، قم.
حموی، یاقوت‌بن عبدالله، (۱۹۹۵)، معجم البلدان، دارصادر، بیروت.
حمیدالدین کرمانی، احمد، (۱۴۱۶)، المصابیح فی اثبات الامامة، محقق مصطفی غالب، چ۱، دارالمنتظر، بیروت.
حمیدالدین، عبد‌اللّه‌بن ‌محمد، (1424)، الزیدیه قرائة فی‌المشروع و بحث فی‌المکونات، چ۱، مرکز الراید للدراسات والبحوث، صنعاء.
دانشنامه‌ی جهان اسلام، داعی صغیر، جلد اول، ۱۶۱۵۸.
ربعی، مفرج‌بن احمد، (۱۹۹۳)، سیرة الأمیرین الجلیلین الشریفین الفاضلین القاسم و محمدبن جعفر، محقق رضوان السید، عبدالغنی محمود، دارالمنتخب العربی، بیروت.
زباره، محمدبن محمدبن یحیی الحسنی الیمنی الصنعانی، (۱۴۱۹)، خلاصة المتون فی انباء و نبلاء الیمن المیمون، چ۱، مرکز التراث الیمنی، صنعا.
زباره، محمدبن محمدبن یحیی الحسنی الیمنی الصنعانی، (۱۳۷۲)، تاریخ الائمة الزیدیة فی‌الیمن، بی‌نا، تعز.
زبیدی، موفق‌الدین علی‌بن الحسن‌بن أبی بکربن الحسن ابن‌وهاس الخزرجی الزبیدی، (1975)، طراز أعلام الزمن فی طبقات أعیان الیمن، دارالمنهاج، بی‌جا.
سجادی، صادق، (۱۳۶۷)، آل‌بویه، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، جلد یکم، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
سیدمرتضی، علی‌بن حسین، (۱۴۱۷)، مسائل الناصریات، محقق مرکز البحوث والدراسات العلمیة، رابطة الثقافة والعلاقات الإسلامیة، تهران.
شامی، احمدبن محمد، (۱۴۰۷)، تاریخ الیمن الفکری فی‌العصر العباسی، چ۱، دارالنفائس، بیروت.
شهاری، ابراهیم‌بن قاسم‌بن موید بالله، (۱۴۲۱)، طبقات الزیدیه الکبری، (بلوغ المراد الی معرفة الاسناد)، محقق عبدالسلام‌بن عباس وجیه، موسسة الامام زیدبن علی الثقافیة، صنعا.
عرشی، حسین‌بن احمد، (۱۳۱۸)، بلوغ المرام فی شرح مسک الختام فى من تولّى ملک الیمن من ملک و امام، به کوشش انستاس ماری کرملی، بیروت.
عماره، أبی‌الحسن علی‌بن زیدان‌بن أحمد الحکمی المذحجی الیمنی، (۱۹۷۶)، تاریخ الیمن، محقق محمد الأکوع، السعادة، قاهره.
غفاری رودسری، زلیخا، (۱۳۹۰)، تأثیر امامان زیدى بر اوضاع دینى و گرایش‌هاى فکرى و مذهبى ساکنان گیلان و دیلمان (سده‌هاى ۳ـ۷هـ.ق)، ره‌آورد گیل، ش۱۶ و ۱۷.
الفقی، عصام‌الدین عبدالرئوف، (۱۹۹۴)، الیمن فی ظل الاسلام منذ فجره حتی قیام دولت بنی‌رسول، چ۳، دارالفکر العربی، قاهره.
کحاله، عمربن رضابن محمد راغب‌بن عبد الغنی الدمشقی، (۱۴۱۸)، معجم قبائل العرب القدیمة والحدیثة، الفکر والثقافة العامة، بی‌جا.
مادلونگ، ویلفرد، (۱۳۷۵)، مکتب‌ها و فرقه‌های اسلامی در سده‌های میانه، مترجم جواد قاسمی، چ۱، آستان قدس رضوی، مشهد.
محلی، حمیدبن‌احمد، (1۴۲۳)، الحدائق الوردیه فی مناقب ائمه الزیدیه، محقق محطوری الحسنی، مرتضی‌بن ‌زید، چ۱، مکتبة بدر، صنعا.
مرعشی، سیدظهیرالدین‌بن سیدنصیر‌الدین، (۱۳۴۵)، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، به کوشش محمدحسین تسبیحی، موسسه مطبوعاتی شرق، تهران.
مسعودی، علی‌بن حسین، (۱۴۰۹)، مروج الذهب و معادن الجوهر، محقق یوسف اسعد داغر، چ۲، دارالهجرة، قم.
معطوفی، اسدالله، (۱۳۹۶)، زیدیان علوی در طبرستان، دیلمستان، استرآباد و گرگان، چ۱، نگاه، تهران.
مفرد، محمدعلی (۱۳۸۶)، ظهور و سقوط آل زیار، رسانش، تهران.
مقحفی، ابراهیم احمد، (۱۹۸۵)، معجم المُدن والقبائل الیمنیة، منشورات دارالحکمة، صنعاء.
منتجب‌الدین رازی، علی، (۱۴۰۴)، فهرست اسماء علماء الشیعة، به کوشش عبدالعزیز طباطبایی، قم.
مهرآبادی، میترا، (۱۳۸۱)، سرگذشت علویان طبرستان و آل‌زیار، مؤسسه فرهنگی اهل قلم، تهران.
مؤلف مجهول، (۱۳۶۲)، حدود العالم المشرق من الی مغرب، به کوشش منوچهر ستوده، کتابخانه طهوری، تهران.
مؤیدی، مجدالدین‌بن محمد حسنی، (۱۴۳۸)، التُّحَفُ شرح‌الزُّلَف، مکتبة أهل البیت(ع)، صنعا.
نویری، احمدبن ‌عبدالوهاب، (بی‌تا)، نهایة الارب فی فنون الادب، وزارة الثقافیة والارشاد القومی، قاهره.
الواسعی، عبدالواسع‌بن یحیی، (۱۳۵۶)، تاریخ الیمن، مسمی فرجة الهموم والحزن فی حوادث و تاریخ الیمن، بی‌نا، قاهره.
هارونی، ابوطالب یحیی‌بن حسین، (۱۳۸۷)، الافادة فی‌تاریخ الائمة السادة، محقق: محمدکاظم رحمتی، مرکز پژوهشی میراث مکتوب، تهران.
همدانی، حسین‌بن فیض‌الله، (۱۹۵۵)، الصلیحیون و حرکة الفاطمیة فی‌الیمن، محقق حسن سلیمان محمود جهنی، چاپ الرسالة، قاهره.
یمانی، تاج‌الدین عبدالباقى‌بن عبد المجید، (۱۹۸۸)، بهجة الزمن فی تاریخ الیمن، دارالفکر المعاصر، بیروت