بازآفرینی فضایل شاهی سیاستنامة خواجه نظام‌الملک در آثار تاریخ‌نویسان عصر صفوی (907-1136ق.)

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه تاریخ، فرهنگ و تمدن ایران، بنیاد ایران‌شناسی،

چکیده

با استقرار حکومت صفوی (907 ق.)، تاریخ‌نویسان عصر در فضای فکری و گفتمان جدید، وظیفه‌ای را به عهده گرفتند که تاریخ‌نویسان پیش‌ از این، کمتر به آن پرداخته بودند و آن به کارگیری فضایل شاه‌آرمانی سیاستنامه‌‌ها، برای مشروعیت‌بخشی به پادشاهان هم عصرشان بوده است. از ویژگی‌های اصلی سیاستنامه‌ها یا سیرالملوک‌ها، یکی از حوزه‌های اصیل فکرى در اندیشة سیاسى ایران دوران اسلامی، به‌خصوص در دوران میانه، توجیه‌گرى سیاسى و مشروعیت بخشی و تایید حکومت‌ها و شاهان عصر بوده است. این آثار با توجه به شرایط تاریخى ـ سیاسى ظهور آن‌ها، خصایص ویژه‌اى داشته و به منظور راهنمایى عملى امیر یا سلطان خاص نوشته شده‌اند. پژوهش حاضر در پی آن است که تاریخ‌نویسان عصر صفوی کدام یک از فضایل شاه‌آرمانی سیاستنامة نظام‌الملک، از منابع اصیل طرح و انتقال اندیشة شاه‌آرمانی در دورة میانه را برای توصیف پادشاه هم عصرشان به کار برده‌اند؟ و اهداف تاریخ‌نویسان از توجه به آثار سیاستنامه‌ای چه بوده است؟ یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که تاریخ نویسان این عصر تحت تاثیر سنت‌های فکری ایرانی و زمینه‌های تاریخی، جهت مشروعیت‌بخشی به سلاطین صفوی از فضایلی چون برگزیده بودن، ایجاد کننده امنیت، بوجود آورنده سعادت و نیکبختی، عدالت و دادگری، دینداری و حمایت از دین، سیاست و اداره امور، دانش نظامی و دارا بودن صفات ظاهری شایسته را به صورت غیر دستوری و انتسابی استفاده کرده‌اند. هدف اصلی این پژوهش که با روش توصیفی - تحلیلی و بهره‌گیری از منابع تاریخی عصر صفوی نگاشته شده، بازآفرینی فضایل شاه‌آرمانی یکی از مهم‌ترین سیاستنامه‌‌های دوران اسلامی در آثار تاریخ‌نویسان عصر صفوی است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


 اسکندر بیگ منشی (1382)؛ عالم آرای عباسی، 2ج، زیر نظر ایرج افشار، تهران: امیرکبیر.
امرایی، سیاوش، جهانبخش ثواقب، سهم‌الدین خزایی و شهاب شهیدانی (1401)؛ بازتاب اندیشة ‌شهریاری و مذهب بر سکه‌های دورة قاجاریه، مجلة پژوهش‌های تاریخی ایران و اسلام، دورة 16، ش 30: صص 73-112.
الهیاری، فریدون (1388)؛ بازتاب مفهوم ایران و اندیشة ایرانی در آثار ناصرالدین منشی کرمانی، فصلنامة تاریخ‌نگری و تاریخ‌نگاری، دانشگاه الزهراء، ش1، س 19، صص 27- 59.
ادریسی، مهری و شهین فارابی (1394)؛ بررسی جایگاه خلاصه‌التواریخ در تاریخ‌نگاری صفویه، مجلة ‌پژوهش‌های تاریخی ایران و اسلام، دورة 9 ، ش 16، صص 21-36.
حسین بن ابدال پیرزاده زاهدی (1343)؛ سلسله النسب صفویه، برلین: چاپخانه ایرانشهر.
خورشاه، قباد الحسینی (1379)؛ تاریخ ایلچی نظام شاه، تصحیح محمدرضا نصیری، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
خواند میر، غیاث الدین بن همام الدین حسینی (1380)؛ حبیب السیر، جلد چهارم، تهران: کتابخانه خیام.
رشیدالدین فضل‌الله (1362)؛ جامع التواریخ، به کوشش احمد آتش،‌ 2ج، تهران: نشر دنیای کتاب.
دلیر، نیره (1400)؛ گفتمان ظل‌اللهی در تاریخ‌نگاری عصر صفوی، جستارهای تاریخی، س 12، ش2، صص 75-99.
سرافرازی، عباس (1392)؛ تاثیر سیاست خواجه نظام‌الملک بر ساختار حکومت سلجوقی، مجلة پژوهش‌های تاریخی ایران و اسلام، دورة 7، ش 13، صص 57-72.
سهامی ابراهیمی، فرهاد و سمانه کرمیان بلداجی (1395)؛ مورخان و تاریخ‌نگاری درباری در ایران، فصلنامه تاریخ پژوهی، س18، ش 67 ، صص 83-102.
طباطبایى، جواد (1374)؛ ابن خلدون و علوم اجتماعى، تهران: طرح نو.
طباطبایى، جواد (1375)؛ خواجه نظام الملک، تهران: طرح نو.
طباطبایى، جواد (1377)؛ درآمدى فلسفى بر تاریخ اندیشة سیاسى در ایران، تهران: کویر.
عبدی بیگ شیرازی (1369)؛ تکمله الاخبار، تهران: نی.
فیرحى، داوود (1382)؛ قدرت، دانش و مشروعیت در اسلام، تهران: نشر نى.
فیضی سخا، مهدی (1393)؛ تاریخ نگاری و تاریخ‌نگری عبدی بیک شیرازی در تکمله‌الاخبار، دو فصلنامة تاریخ نگری و تاریخ نگاری، دانشگاه الزهراء، س 24، ش 13، صص 105-123.
مجتبائی، فتح‌الله (1352)؛‌ شهر زیبای افلاطون و شاهی آرمانی در ایران باستان، تهران: انجمن فرهنگ ایران باستان.
نصیری، محمدابراهیم بن زین العابدین (1373)؛ دستور شهریاران، سال‌های 1105-1110ق. پادشاهی سلطان حسین صفوی، مصحح محمدنادر نصیری مقدم، تهران: بنیاد موقوفات محمد افشار.
نظام‌الملک، حسن بن علی (1367)؛ سیاستنامه، تهران: امیرکبیر.
قزوینی، یحیی بن عبداللطیف (1363)؛ لب التواریخ، تهران: بنیاد گویا.
نجفی برزگر، کریم و شهناز مسلمی (1398)؛ روش و بینش در تاریخ‌نگاری خورشاه بن قباد حسنی، نامة فرهنگستان، ش 1، صص173-195.
S.A.arjomand,The shadoe of god and the hidden imam:religion, political order and societal change Shiite iran from the beginning to 1890,Chicago, 1984