نقش سامانیان در تجارت برده در خراسان و ماوراءالنهر

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری، گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دکتر علی شریعتی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.

2 استاد گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

3 دانشیار تاریخ ایران اسلامی،گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دکتر علی شریعتی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

چکیده

سامانیان به دلیل تسلط بر راه‌های تجاری مهم، اهتمام ویژه‌ای به امر تجارت داشتند. برده به‌عنوان کالای تجاری یکی از منابع درآمد سامانیان به‌حساب می‌آمد. دولت سامانی هم خود از ترکستان و اروپای شرقی برده وارد می‌کرد و هم در قبال اخذ مالیات، اجازه ورود بردگان را به تجار برده می‌داد. این بردگان از قلمرو سامانی به دیگر مناطق جهان اسلام و ازجمله بغداد، مرکز خلافت عباسی صادر می‌شدند. خلافت عباسی و دولت سامانی از بردگان واردشده، به‌ویژه بردگان ترک، در امور نظامی بهره می‌بردند و این بردگان در دستگاه نظامی خلافت و سامانیان قدرت بسیاری گرفته بودند. سؤال اصلی پژوهش حاضر این است که ابعاد و گستره‌ی نقش سامانیان در تجارت برده به چه میزان بوده است؟ یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که تجارت برده در این دوره رونق گرفت و سامانیان از آن حمایت و تجارت آن را در انحصار خود قرار دادند. آنان بر واردات و صادرات بردگان نظارت داشتند، بر آن‌ها مالیات و عوارض گمرکی بستند و درآمد زیادی از این راه به دست آوردند. ضمن این‌که هسته‌ی اصلی سپاه سامانی را نیروهای نظامی بردگان ترک تشکیل می‌دادند. در این پژوهش تلاش شده است با استفاده از منابع اصلی و پژوهش‌های تاریخی و به شیوه‌ی توصیفی ـ تحلیلی به مطالعه‌ی تجارت برده در دوره‌ی سامانیان پرداخته شود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


Barker, Hanna, 2021, “The Trade in Slaves in the Black Sea, Russia, and EasternEurope”. In: Craig Perry and Others. The
ابن اثیر، عزالدین علی، 1371، کامل تاریخ بزرگ اسلام و ایران، ترجمه ابوالقاسم حالت و عباس خلیلی، تهران: موسسه مطبوعاتی علمی.
ابن حوقل، محمد. 1366. سفرنامه ابن حوقل: ایران در صوره الارض. ترجمه جعفر شعار. چ 2. تهران: امیرکبیر.
ابن خرداذبه، عبیدالله بن عبدالله. 1371. مسالک و ممالک. ترجمه سعید خاکرند. تهران: میراث ملل.
ابن فضلان، احمد. 2535 ش. سفرنامه. ترجمه ابوالفضل طباطبایی. چ 2. تهران: شرق.
ابن فقیه، احمد بن محمد. 1379. البلدان. ترجمه محمدرضا حکیمی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ابن مسکویه، احمد بن محمد. 1376. تجارب الامم. ترجمه علی‌نقی منزوی. ج 6. تهران: توس.
اشپولر، برتولد. 1369. تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی. ترجمه مریم میراحمدی. ج 2. تهران: علمی و فرهنگی.
اشپولر، برتولد. 1386. تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی. ترجمه جواد فلاطوری. ج 1. چ 7. تهران: علمی و فرهنگی.
اصطخری، ابواسحاق ابراهیم. 1340. مسالک و ممالک. به کوشش ایراج افشار. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
اصفهانی، ابوالفرج، 1415 ق، الأغانی، ج 5، بیروت: دار احیاءالتراث العربی.
 ایمان‌پور، محمدتقی؛ دیگران، 1398، «تهاجم اعراب مسلمان به ایران: عملیات جهادی یا کشورگشایی»، دو فصلنامه جستارهای تاریخی، س 10، ش 2، پاییز و زمستان، ص 129-109.
 ایمان‌پور، محمدتقی؛ دیگران، 1402، «نقش یهودیان در تجارت برده در ایران قرون نخستین اسلامی»، فصل‌نامه علمی و پژوهش‌های تاریخی، س 15، ش 59، ص 58 ـ 43.
بارتولد، واسیلی ولادیمیروویچ، 1366، ترکستان‌نامه، ترجمه کریم کشاورز، چ 2، ج 1، تهران: آگاه.
باسورث، کلیفورد ادموند. 1370. تاریخ سیستان از آمدن تازیان تا برآمدن دولت صفاریان. ترجمه حسن انوشه. تهران: سپهر.
باسورث، کلیفورد ادموند. 1385. «دوره اول غزنوی». فرای و دیگران. تاریخ ایران کمبریج: از فروپاشی دولت ساسانیان تا آمدن سلجوقیان. ترجمه حسن انوشه. چ 6. ج 4. تهران: امیرکبیر، ص 172 ـ 142.
بخارایی، میرزا شمس، 1377، تاریخ بخارا، خوقند و کاشغر، تصحیح محمداکبر عشیق، تهران: دفتر نشر میراث مکتوب.
 بذرمنش، سیده حلیمه، 1394، «نقش غلامان و بردگان ترک در جامعه‌ی ایرانی از آغاز سامانیان تا فروپاشی ایلخانان»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، به راهنمایی علی بحرانی‌پور، اهواز، دانشگاه شهید چمران.
پورشریعتی، پروانه، 1399، افول و سقوط شاهنشاهی ساسانی، ترجمه آوا واحدی نوایی، چ 2، تهران: نشر نی.
پیگولوسکایا، ن.و. 1363. تاریخ ایران از دوران باستان تا پایان سده هجدهم میلادی. ترجمه کریم کشاورز. چ 5. تهران: پیام.
تردوِل، لوک. 1394. «سامانیان: نخستین سلسله‌ی دوره‌ی اسلامی در آسیای مرکزی». در: ادموند هرتسیگ و دیگران. ایران در سده‌های نخستین اسلامی. ترجمه کاظم فیروزمند. تهران: نشر مرکز.
جاحظ، ابوعثمان عمرو بن بحر، 1368، «رساله القیان»، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، المعارف، ش 18، ص 148 ـ 129.
حتی، فلیپ، 1344، تاریخ عرب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، ج 1، تبریز: کتابفروشی حاج محمدباقر کتابچی حقیقت.
 دلریش، بشری، 1392، جایگاه سیاسی غلامان در تاریخ ایران، تهران: هزار کرمان.
رمضان‌پور، حسن، 1400، کنیزان در حجاز و شام: از صدر اسلام تا پایان دوره امویان، مشهد: کلاله خاور.
زمانی محجوب، حبیب؛ رودگر، قنبرعلی. 1394. «تجارت خارجی ماوراءالنهر در دوره‌ی سامانیان». پژوهش‌های تاریخی ایران و اسلام. ش 16. بهار و تابستان، ص 103 ـ 77.
سالم، عبدالعزیز، 1380. تاریخ عرب قبل از اسلام. ترجمه باقر صدری نیا، تهران: علمی و فرهنگی.
طبری، محمد بن جریر، 1375، تاریخ طبری، ترجمه ابوالقاسم پاینده، چ 5، ج 9، تهران: اساطیر.
علی، جواد. 1978 م، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، چ 2، ج 4، بیروت و بغداد: دارالملایین و مکتبه النهضه.
علی، جواد، 1970 م، المفصل فی تاریخ‌العرب قبل‌الاسلام، 5، بیروت ـ بغداد، دارالعلم الملایین و مکتبه النهضه.
 فرانکوپن، پیتر، 1400، راه‌های ابریشم: تاریخ جهان از دیدگاهی نو، ترجمه حسن افشار، چ 3، تهران: نشر مرکز.
فرای، ریچارد نلسون، 1358، عصر زرین فرهنگ ایران، ترجمه مسعود رجب‌نیا، تهران: سروش.
 فولتس، ریچارد، 1399، ایران در تاریخ جهان، ترجمه عسکری پاشایی، چ 3، تهران: نشر دیبایه.
 کاتب بغدادی، قدامه بن جعفر، 1370، کتاب الخراج، ترجمه حسین قره چانلو، تهران: البرز.
کریمی، هاجر، 1389، «بررسی وضعیت تجارت برده در ماوراءالنهر در قرون سوم و چهارم هجری»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، به راهنمایی مصطفی پیرمرادیان، اصفهان، دانشگاه اصفهان.
مایلز، ج. ک. 1385. «سکه شناسی». در: فرای و دیگران. تاریخ ایران کیمبریج: از فروپاشی دولت ساسانیان تا آمدن سلجوقیان. ترجمه حسن انوشه. چ 6. ج 4. تهران: امیرکبیر، 330 ـ 315.
متز، آدام. 1388. تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری. ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو. چ 4. تهران: امیرکبیر.
 مریدی، سمیرا، 1392، اوضاع اجتماعیـاقتصادی خراسان در عهد سامانیان، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، به راهنمایی علاءالدین شاهرخی، خرم آباد، دانشگاه لرستان.
مسعودی، علی بن حسین، 1374، مروج الذهب و معادن الجوهر، ترجمه ابوالقاسم پاینده، چ 5، ج 2، تهران: علمی و فرهنگی.
مقدسی، محمد بن احمد. 1361. احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم. ترجمه علی‌نقی منزوی. 2 جلدی. تهران: شرکت مولفان و مترجمان.
منزوی، علی‌نقی، 1332، «جنبش بردگان زنگی در جنوب»، فرهنگ نو، ش 8، ص 68 ـ 61.
مجهول، 1362، حدود العالم من المشرق الی المغرب، تصحیح منوچهر ستوده، تهران: کتابخانه طهوری.
ناجی، محمدرضا. 1386. فرهنگ و تمدن اسلامی در قلمرو سامانیان. تهران: امیرکبیر.
نظام‌الملک طوسی، حسن بن علی، 1364، سیرالملوک (سیاستنامه)، چ 4، تهران: علمی و فرهنگی.
یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، 1371، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، چ 6، تهران: علمی و فرهنگی.
 یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب، 1356، البلدان، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
Cambridge World History of Slavery. Vol. 2. Cambridge: Cambridge University Press, p 100-122. In: Craig Perry and Others. The Cambridge World History of Slavery. Vol. 2. Cambridge: Cambridge University Press, p 362-382.
Anooshahr, Ali, 2021, “Military Slavery in Medieval North India”
Bosworth (2), C.E. (2000). “BARDA and BARDA-DĀRI v. Military slavery in Islamic Iran”. IRANICA. Vol. III, Fasc. 7, pp. 774-776.
Crone, Patricia. (2002). Roman, provincial and Islamic law: The origins of the Islamic patronate. Cambridge: Camberidge University Press.
Freamon, Bernard K. (2019). Possessed by the Right Hand: The Problem of Slavery in Islamic Law and Muslim Cultures. LEIDEN and BOSTON: Brill.
Gordon, Matthew S. (2021). “Slavery in the Islamic Middle East (c. 600–1000ce)”. In: Craig Perry and Others. The Cambridge World History of Slavery. Vol. 2. Cambridge: Cambridge University Press, p 337–362.
Korpela, Jukka, (2019), Slaves from the North. LEIDEN and BOSTON: Brill.
Negmatov, N.N. (1998). “The Samanid State”. In: Asimov, M. S; Others. History of Civilizations of Central Asia. Vol 4. Paris: UNESCO press.
Whitfield, Susan. (2018). Silk, slaves, and stupas: material culture of the Silk Road. Oakland, California: University of California Press.