بررسی میراث تاریخی قوانین اخذ مالیات ایرانی از ورود اسلام تا پایان عصر سامانیان (۳۹۵- ۳۰ ق)

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترای تاریخ اسلام، واحد محلات، دانشگاه آزاد اسلامی، محلات، ایران

2 استادیار گروه تاریخ، واحد محلات، دانشگاه آزاد اسلامی، محلات، ایران

3 استادیار گروه تاریخ، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران

چکیده

با سقوط ساسانیان و پیوستن سرزمین‌های متمدن‌تر به‌خصوص ایران به محدودة ثغور اسلامی، نظام اداری و مالیاتی ایرانیان باستان مورداستفاده مسلمانان قرار گرفت. عرب‌ها با این نظام مالیاتی کارآمد و پیشرفته هیچ‌گونه آشنایی نداشتند و با تطبیق آن قوانین با موازین اسلامی، از نیروهای ایرانی برای اجرا سود بردند و اصطلاحات مالیاتی مانند خراج و جزیه را به کار گرفتند. دفترهای دیوان مالیات تا سال‌ها بعد به زبان پهلوی نوشته می‌شد. حتی برخی معتقدند که عصر عباسی بر اساس نوع و نرخ مالیات، شبیه دوران ساسانی بود؛ لذا با توجه به چنین شواهدی می‌توان اظهار داشت که بنیان مالیات دوران اسلامی متأثر از نظام مالیاتی ایران باستان بود. این مقاله با توجه به ماهیت بنیادی موضوع و بهره‌جویی از روش تاریخی تحلیلی – توصیفی با استفاده از منابع کتابخانه‌ای، انواع درآمدهای مالیاتی، نحوه دریافت و میزان آن را تبیین می‌کند. یافته‌ها نشان می‌دهد نظام مالیاتی ساسانیان به‌عنوان نهادی تأثیرگذار، نقش بارزی در پیشرفت اقتصادی و استحکام قدرت خلفای مسلمان داشته است و عامل مؤثری در تقویت ساختار اجتماع، فرهنگی و سیاسی بوده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


ابن حوقل، (۱۳۴۵) صوره الارض، ترجمه جعفر شعار، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
ابن اثیر، عزالدین، (۱۳۸۳) الکامل، جلد ۸، برگردان محمدحسین روحانی، تهران: انتشارات اساطیر.
ابن خردادبه، ابوالقاسم عبیدالله، (۱۳۷۱) المسالک و الممالک، ترجمه سعید خاکرند، با مقدمه‌ای از آندره میکل، تهران: مؤسسه مطالعات و انتشارات تاریخی میراث ملل.
ابن طقطقی، (۱۳۵۰) تاریخ فخری، ترجمه محمد وحید گلپایگانی، تهران: بنگاه نشر و ترجمه کتاب
ابن فقیه، ابوبکر احمد بن اسحق همدانی، (۱۳۴۹) البلدان، ترجمه ح، مسعود، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
ابن مسکویه رازی، ابوعلی، (۱۳۷۶) تجارب‌الامم، جلد ۱، ترجمه علی‌نقی منزوی، تهران: انتشارات توس..
ابویوسف، یعقوب بن ابراهیم، (۱۳۹۹) الخراج، ترجمه محمد رحیم ربانی زاده، تهران: پژوهشگاه علوم‌انسانی و مطالعات فرهنگی.
اسلام نیا، فریدون، (بی‌تا) نگاهی به تاریخ ایران بعد از اسلام، بی‌جا: مؤسسه انتشاراتی حسینی اصل.
اشپولر، برتولد، (۱۳۷۳) تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، جلد ۲، ترجمه جواد فلاطوری، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
اصطخری، ابواسحاق ابراهیم، (۱۳۶۸) المسالک و الممالک، ترجمة ایرج افشار، تهران: علمی و فرهنگی.
اصفهانی، عمادالدین حسین، (۱۳۳۷) تاریخ مفصل اسلام، جلد ۱، تهران: نشر اسلام.
الخطیب، عبدالله مهدی، (۱۳۷۷) ایران در روزگار اموی، ترجمه محمودرضا افتخارزاده، تهران: رسالت قلم.
الریس، ضیاءالدین، (۱۳۷۳) خراج و نظام‌های مالی دولت‌های اسلامی، ترجمۀ فتحعلی اکبری، اصفهان: دانشگاه اصفهان.
السامرایی، وفیق، (۱۳۷۷) ویرانی دروازه شرقی، ترجمه عدنان قارونی، تهران: مرکز فرهنگی سپاه.
القرشی، شریف، (۱۳۴۹) نظام حکومتی و اداری در اسلام، ترجمه عباسعلی سلطانی، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.
باستانی پاریزی، محمدابراهیم، (1353) یعقوب لیث، تهران: انتشارات کتابخانة ابن‌سینا.
بلاذری، احمد بن یحیی، (1337) فتوح البلدان، ترجمه محمد توکل، تهران: انتشارات نقره.
بوسعیدی، فرشته، محمدعلی چلونگر و اصغر منتظرالقائم و زهرا حسین هاشمی، (۱۳۹۸) خراج نگاری در چهار قرن نخست هجری با تأکید بر نقش شیعیان، فصلنامه علمی ترویجی، سال پنجم، شماره نهم، پاییز و زمستان.
بیهقی، ابوالفضل محمد بن حسین، (۱۳۸۸) تاریخ بیهقی، مصحح: محمدجعفر یاحقی و مهدی سیدی، تهران: سخن.
پرگاری، صالح، (۱۳۸۷) تاریخ تحولات سیاسی اقتصادی فرهنگی در دوره صفاریان، علویان، تهران: سمت.
پطروشفسکی، ایلیا پائو لوویچ، (۱۳۵۴) تاریخ ایران، ترجمه کریم کشاورز، تهران: پیام.
پیرنیا، حسن، (۱۳۷۰) ایران باستان، تهران: دنیای کتاب.
پیگولوسکایا، نینا ویکتوروونا و دیگران، (۱۳۶۳) تاریخ ایران «از دوران باستان تا پایان سدة هیجدهم میلادی»، ترجمة کریم کشاورز، تهران: نشر پیام.
---------، (1366) تاریخ سیستان، تصحیح ملک‌الشعرای بهار، تهران: پدیدة خاور.
تنوخی، محسن بن علی، (۱۹۲۱ م) نشوار المحاضره و اخبار المذاکره، لندن.
الجبوری، کامل سلمان، (2003). معجم الأدباء من العصر الجاهلی حتی سنه ۲۰۰۲، بیروت: دارالکتب العلمیه.
-----------، (۱۹۷۳ م) العیون و الحدائق فی احوال الحقایق، المجلد ۴، تصحیح عمر سعیدی، دمشق: المعهد العلمی الفرنسی للدراسات العربیه.
جهشیاری، محمد بن عبدوس، (1348) الوزراء و الکتاب، ترجمه ابوالفضل طباطبائی، تهران: تابان.
حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، (۱۳۷۵) تاریخ نیشابور، جلد ۲، ترجمه محمدحسین خلیفه نیشابوری، تهران: آگهی.
حسن، ابراهیم حسن، (۱۳۷۶) تاریخ سیاسی اسلام، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: جاویدان.
حیدری، سلیمان و علی پورصادقی، (1401) انتقال قوانین مالیاتی عصر ساسانیان به جهان اسلامی درقرون نخستین اسلامی، فصلنامه علمی پژوهشنامه تاریخ اسلام، سال 12، شماره 45، بهار، صفحات 28-5.
دورانت، ویلیام جیمز، (۱۳۶3) تاریخ تمدن «مشرق زمین، گهواره تمدن»، جلد ۴، ترجمه احمد آرام و دیگران، تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.
دینوری، ابوحنیفه احمد بن داود، (۱۳۷۱) اخبار الطوال، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران: نشر نی.
زرکلی، خیرالدین بن محمود، (1980)، االعلام الزرکلی؛ قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و المستغربین و المستشرقین، جلد 3، بیروت: دارالعلوم للملابین.
زیدان، جرجی، (1369) تاریخ تمدن اسلام، ترجمه و نگارش علی جواهر کلام، تهران: انتشارات امیرکبیر.
سعیدیان جزی، مریم، (1394) منابع مالی امویان در خراسان، نشریه مطالعات اسلامی تاریخ و فرهنگ، شماره 94، بهار و تابستان.
سلیمی، حشمت‌الله، (1386) خراج و شبکه آبیاری در قلمرو سامانیان، فصلنامه بررسی‌های نوین تاریخی، شماره 3، پاییز.
صابی، ابواسحاق هلال، (1424 ق) الوزرا، قاهره: دارالافاق العربیه.
صالحی، کورش،(1401) کاربست نظریه شکاف و گریز اجتماعی در جامعه ایرانی قرن اول هجری، مجله تاریخ ایران، دوره 15، شماره پاییز و زمستان2  ، شماره پیاپی 33، صص 113-135.
طبری، محمد بن جریر، (۱۳۷۵) تاریخ طبری «تاریخ الرسل و الملوک»، جلد ۲ و 5 و 8 و 13 و 14، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: اساطیر.
عرب، حسنعلی و حسین صادقی، (1392) برآورد درآمدهای مالیاتی دولت ساسانی (بر اساس مدارک باستان شناسی و منابع تاریخی)، پژوهش نامه تاریخ، سال هشتم، شماره 32، پاییز، صفحات 111- 89.
عقیلی، سیف‌الدین حاجی بن نظام، (1364) آثار الوزرا، تصحیح و تعلیق ارموی، تهران: اطلاعات
فاروق عمر، مفید، (۱۹۸۹ م) النظام الاسلامیة، بغداد: منشورات دارالحکم.
فرای، ریچارد، ن، (۱۳۶۵) بخارا دستاورد قرون‌وسطی، جلد ۲، ترجمة محمود محمودی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
کریستن سن، آرتور، (۱۳۶۸) نخستین انسان و نخستین شهریار، ترجمه احمد تفضلی و ژاله آموزگار، تهران: انتشارات توس.
کریستن سن، آرتور، (۱۳۷۴) وضع ملت و دولت و دربار در دوره شاهنشاهی ساسانیان، ترجمه مجتبی مینوی، تهران: اساطیر.
مآوردی، (1966 م) احکّام السلطانیة، قاهره: مکتبة و مطبعة مصطفی البابی.
متز، آدام، (۱۳۶۴) تمدن اسلام در قرن ۴ هجری، ترجمه علیرضا ذکاوتی، تهران: امیرکبیر.
محمدی ملایری، محمد، (۱۳۷5) تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانی به عصر اسلامی، جلد ۵، تهران: نشر توس.
مدرسی طباطبایی، حسین، (۱۳۶۷) زمین در فقه اسلامی، جلد ۲، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی
مزارعی، عدنان، (۱۳۴۸) تاریخ اقتصادی و اجتماعی ایران و ایرانیان از آغاز تا صفویه، تهران: انتشارات مرد مبارز.
مسعودی، علی بن حسین، (۱۳۷۴) مروج‌الذهب و معادن الجوهر، جلد ۱، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
مفرد، محمدعلی، (۱۳۸۶) ظهور و سقوط آل‌زیار، تهران: انتشارات رسانش.
مقدسی، ابوعبدالله محمد ابن احمد، (۱۳۶۱)، احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، جلد ۱، ترجمه علی‌نقی منزوی، تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان.
مقریزی، تقی الدین، (۱۹۵۹)، الخطط، المجلد ۱، بیروت: مکتبة اطباء العلوم.
ملک‌زاده بیانی، بانو، (۱۳۵۳) سکه‌های زیاری، مجله معارف اسلامی شماره ۱۷، اول ژوئیه ۲۰۱۳
میرخواند، محمد ابن خاوندشاه، (۱۳۷۳) روضه الصفا، جلد ۴، تهذیب و تلخیص عباس زریاب، تهران: انتشارات علمی.
نرشخی، ابوبکر محمد بن جعفر، (۱۳۶۳) تاریخ بخارا، ترجمه ابونصر احمد بن محمد بن نصر القباوی، تلخیص محمد بن زفر بن عمر، تحقیق و تصحیح محمدتقی مدرس رضوی، تهران: توس.
نفیسی، سعید، (1242) تاریخ اجتماعی ایران از انقراض ساسانیان تا انقراض امویان، تهران: دانشگاه تهران.
هشیاری، محمد بن عبدوس، (1938)، الوزراء و الکتاب، القاهره: مطبعه عبدالله اسماعیل الصاوی
یاقوت حموی، شهاب‌الدین ابوعبدالله، (۱۹۹۵)، معجم البلدان، المجلد 1، بیروت: دارصادر.
یعقوبی، ابن واضح، (۱۳۵۶)، البلدان، ترجمه محمدابراهیم آیتی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
یعقوبی، احمد ابن اسحاق، (۱۳۸۲) تاریخ یعقوبی، جلد ۱، ترجمه محمدابراهیم آیتی، تهران: علمی و فرهنگی.
 
Adam,R.Mcc(1965) Land behaind Baghda.A history of settement on the Diyala plain, Chicago and Landa.
Bosworth. C. E & Bolsharo O.G (1998): Centeral Asia under the Umayyads and thd early Abbasid /History of civilaization of centeral Asia,vol1.Social and economic setteing, UNESCO publishing.
Floor, W. (2011) Baj, encylopedia Iranica, ed. ehsan Yarshter, www.iranicaonline. com.vol III, fasc.5.
Le Strange, G. (1873). The Lands of the Eastern Caliphate. New York: Barnes Noble.
-Maksymiuk,K. (2015).» The Pahlavi- Mehran Family Faithful Allies of Xusrō I AnōšīravānK :MetamopɸoʒBi ᴻcTopᴻᴻ nr6.
Meirison. U.I.B, Harir.M (2021) Samanid denasty development, goverment, admivistration m race and science, Journal of Islamic studies and Humanities, vol.6.no.2. pp111-119
Noonan,T.S(2000) The impact of the Islamic trade upon urbanization in the Rus Lands: the tenth and early eleventh centuries, Les centre Proto-urbanis russes entre Scandinavic, Byzance et orient ed. M.Kazanski, A. Nercessian etc Zucherman, Paris,pp.379-393
Rubin,Zeev (1995) The Byzantine and early Islamic near east, III: States, resources and aries, ed by a Cameron Princeton
Treadwell.L (2007) The Monetary history of the Bukharkhuda dirham (black dirham) in Samanid trasoxania (204-395/819-1005), Oriental numismatic society, Journal, academia edu vol.