گفتگوی دینی مسلمانان و مسیحیان در دربار گورکانی: زمینه، کیفیت و نتایج

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 دانش آموخته کارشناسی ارشد گروه تاریخ،دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، ایران، تهران

2 استادیار گروه تاریخ،دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، ایران، تهران

10.22111/jhr.2024.45933.3581

چکیده

در پژوهش حاضر مقطعی از گفتگوهای دینی مسلمانان و مسیحیان بررسی می‌شود که در هند دوره گورکانی صورت پذیرفته است. مسئله پژوهش ناظر بر واکاوی زمینه، کیفیت و نتایج این گفتگوی دینی در چهارچوب سنت مجادلات اسلامی-مسیحی و تأثیری است که دو عامل زمینه‌ای بر روند و جهت‌گیری گفتمانی آن داشته است؛ نخست، نگرش فرهنگی شاهان گورکانی، به‌ویژه جهانگیر شاه و دوم، شرایط ویژه زمانه که ظهور استعمار پرتغال و بازوی فرهنگی آن یعنی تبشیر مسیحی محور آن بود. مبنای استنادی بررسی، گزارش‌ها و روایاتی است که به قلم افراد حاضر در متن گفتگوها نگاشته شده است. این گزارش‌ها در مرتبه نخست، شامل یک ردیه حجیم فارسی با نام آیینه حق‌نما، نوشته ژروم گزاویه، مبشر یسوعی پرتغالی و نیز، تقریری از مناظره‌ها و مجادلات دینی است که زیر عنوان مجالس جهانگیری توسط عبدالستار لاهوری گردآوری شده است. محتوای این منابع در کنار دیگر مطالب و شواهد مرتبط، با یک رهیافت تحلیلی-استنباطی، ارزیابی و در جهت پاسخ به پرسش محوریِ پژوهش استفاده شده است. تمرکز اصلی پژوهش بر ترسیم نمایی از کیفیت این گفتگوها در دربار جهانگیر کورگانی و تبیین سهم وی در شکل‌گیری فضای این مناظرات است. همزمان، چندوچون حضور نمایندگان ادیان در متن گفتگوها، محتوا و سرشت آن، منطق مجادله و دستاوردهای آن نیز واکاوی می‌شود. نتیجه بررسی نشان می‌دهد که سرشت و چهارچوب گفتگوی دینی میان مسلمانان و مسیحیان در دوره گورکانی، در عین اینکه آن را می‌توان تداومی از سنت جدل اسلامی-مسیحی قلمداد کرد، آشکارا از عوامل و مؤلفه‌های زمانه تأثیر پذیرفته بود. این عوامل عبارت بودند از نگرش فرهنگی و دینی شاهان گورکانی، نفوذ و رسمیت زبان فارسی به‌مثابه زبان رسمی دربار و دیوان حکومت گورکانی و نیز، ظهور و گسترش استعمار پرتغال که تبشیر مسیحی با محوریت یسوعیان گفتمان فرهنگی آن را نمایندگی می‌کرد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن کریم.
ابن اثیر، عزالدین (1383). الکامل فی التاریخ. برگردان سید محمد حسین روحانی. تهران. انتشارات اساطیر.
ابن اسفندیار (1320). تاریخ طبرستان. به تصحیح عباس اقبال آشتیانی. به اهتمام محمد رمضانی، دوجلد. تهران، کلاله خاور.
ابن ندیم، محمد بن اسحاق، (1381). الفهرست. ترجمه محمد رضا تجدد. تهران. انتشارات اساطیر.
ابن‌خلدون، عبدالرحمن (1383). العبر. (تاریخ ابن خلدون). ترجمه عبدالمحمد آیتی. تهران. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
آریان، قمر، (۱۳78). چهره مسیح در ادبیات فارسی. تهران. انتشارات سخن.
اسپیر، تامس جورج پرسیوال (1387). تاریخ هند. جلد دوم. ترجمه همایون صنعتی زاده. قم. نشر ادیان.
استخری، ابواسحاق ابراهیم (1340). مسالک و الممالک. به اهتمام ایرج افشار. تهران. بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
اصفهانی، حمزه (1346). تاریخ پیامبران و شاهان. ترجمه جعفر شعار. تهران. انتشارات بنیاد و فرهنگ ایران
 آیینه حق‌نما. نوشته زیرونیمو شویر [ژروم گزاویه]، نسخه خطی شماره 10351. کتابخانه مجلس.
باسورث، ادموند کلیفورد (1381)، سلسله‌های اسلامی جدید، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران: مرکز بازشناسی اسلام و ایران.
بدائونی، عبدالقادر (80-1379). منتخب التواریخ. سه جلد. به تصحیح مولوی احمد علی صاحب با مقدمه و اضافات توفیق سبحانی. تهران. انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
بویس، نورا الیزابت مری (1377). تاریخ کیش زرتشت. ترجمه همایون صنعتی‌زاده. بی‌جا. انتشارات صفی‌علیشاه.
تاپار، رومیلا (1387). تاریخ هند. جلد اول. ترجمه همایون صنعتی زاده. قم. نشر ادیان.
جهانگیر نورالدین محمد (1359). جهانگیرنامه یا «توزک جهانگیری». به کوشش محمد هاشم، تهران. بنیاد فرهنگ ایران.
چوکسی، جمشید گرشاسپ (1393). ستیز و سازش. ترجمه نادر میر سعیدی. چاپ هفتم. تهران. انتشارات ققنوس.
حائری، عبدالهادی (1380). نخستین رویارویی‌های اندیشه‌گران ایرانی با دو رویه‌ی تمدن بورژوازی غرب. تهران. انتشارات امیرکبیر.
حسنی، عبدالحی بن فخرالدین (1366-78). نزهه الخواطر و بهجه المسامح النواظر. هفت جلد. چاپ اول، حیدرآباد دکن. مطبع مجلس دایره‌المعارف العثمانیه.
حسینی، خواجه کامکار (1978). مآثرجهانگیری. تصحیح. مقدمه و تعلیقات عذرا علوی. بمبئ. شعبه تاریخ علیگر، مسلم یونی ورستی. ایشیا پبلشنگ هاوس.
خاتون‌آبادی، میرمحمدباقربن‌اسماعیل حسینی، ترجمه اناجیل اربعه، به کوشش رسول جعفریان، تهران: انتشارات میراث مکتوب، 1384 (مقدمه مصحح).
رحمتی، محمد جواد (1390). «یسوعیان تبشیری در دربارگورکانیان هند». مجله فقه و تاریخ تمدن. ش 30.
رحمتی، محمد جواد (1395). «خود شیفتگی جلال‌الدین اکبر گورکانی در تعامل با ژزوییت‌ها و دین الهی»، مجله پژوهش‌های ادیانی. ش 7.
زیدان، جرجی، (۱۳72). تاریخ تمدن اسلام. ترجمه و نگارش علی جواهرکلام. تهران. امیر کبیر.
شاهنوازخان، صمصام الدوله (1890). مآثرالامرا. تصحیح مولوی میرزا اشرف علی. جلد اول. کلکته.
شهمردان، رشید (1360). تاریخ زرتشتیان پس از ساسانیان. نوبت اول. تهران، راستی.
شهمردان، رشید (1363). تاریخ زرتشتیان و فرزانگان زرتشتی. تهران. انتشارات فروهر.
شیمل، آنه ماری (۱۳۸۶). در قلمرو خانان مغول. ترجمه فرامرز نجد سمیعی. تهران. امیر کبیر.
صفا، ذبیح الله (69-1364). تاریخ ادبیات در ایران. تهران. انتشارات فردوس.
صفت‌گل، منصور (1387)، «مجالس جهانگیری: متنی مهم برای پژوهش درباره فرهنگ درباری هندوستان در دوره شکوه»، آیینه میراث، سال ششم، شماره دوم، پیاپی 41، صص 133-143.
طبری، محمد بن جریر (1363). تاریخ طبری «تاریخ الرسل و الملوک». ترجمه ابوالقاسم پاینده. تهران. انتشارات اساطیر.
علامی، ابوالفضل (1872). آیین اکبری. به تصحیح بلخمن. جلد یک. چاپ کلکته.
علوی عاملی، می‌رسید احمد (1373 ش/1415 ه ق). مصقل الصفا. قم. چاپ حامد ناجی اصفهانی.
کرواس، پل و دیگران (1391). فرهنگ ایرانی، اندیشه یونانی. ترجمه سید مهدی حسینی اسفید واجانی، تهران. نشر علم.
گردیزی، ابوسعید عبدالحی بن محمود (1363). زین الاخبار (تاریخ گردیزی). به تصحیح عبدالحی حبیبی. تهران، نشر دنیای کتاب.
گلچین معانی، احمد (1369). کاروان هند. دو جلد. خراسان. موسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.
لاهوری، عبدالستار بن قاسم (1385). مجالس جهانگیری. «مجلس‌های شبانه دربار نورالدین جهانگیر». تصحیح عارف نوشاهی و معین نظامی. چاپ اول. تهران. میراث مکتوب.
مردان‌فرخ اورمزداد (1390). شکند گمانیک ویچار «گزارش گمان شکن»، ترجمه صادق هدایت. بی‌جا، بی‌نا.
مسعودی، علی بن حسین، (1382). مروج الذهب و معادن الجوهر. ترجمه ابوالقاسم پاینده. دو جلد. تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
معتمدخان بدخشی، (1931 م). اقبال نامه جهانگیری. به تصحیح مولانا مولوی محمد رفیع صاحب فاضل دیوبند. شانی پریس، الله‌آباد.
منصوری، سیدامیر (1394) «سندی به خط عبدالرحیم خان خانان، سپاهسالار اکبرشاه گورکانی»، نامه فرهنگستان، ویژه شبه‌قاره هند، شماره 5، پاییز و زمستان، صص 191-202.
ناس، جان بایر (1354). تاریخ جامع ادیان. ترجمه علی اصغر حکمت. تهران. انتشارات پیروز.
نوایی، عبدالحسین (1381). مآثر رحیمی. بخش سوم. زندگی نامه‌ها. تهران. انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
نهاوندی، ملاعبدالباقی (1925)، مآثر رحیمی، به سعی و تصحیح محمدهدایت حسین، کلکلته: انجمن آسیایی بنگاله (چاپ سنگی)، جلد سوم.
نورانی‌نژاد، ستایش (1388). «عبدالستار لاهوری و نسخه خطی سمرة الفلاسفه»، آیینه میراث، دوره جدید، سال هفتم، شماره اول، بهار و تابستان (پیاپی 44)، صص 117-135.
هالیستر، جان نورمن (1373). تشیع در هند. ترجمه آذرمیدخت مشایخ فریدنی. تهران. مرکز نشر دانشگاهی.
یعقوبی، احمد بن اسحاق (1382). تاریخ یعقوبی. ترجمه محمد ابراهیم آیتی. دو جلد. تهران. انتشارات علمی و فرهنگی.
 
Alberto Tiburcio (2020). Muslim-Christian Polemics in Safavid Iran, Edinburg University Press.
Bayley, Susan (1989). Saints, Goddesses and Kings, London: Cambridge University Press.
Camps, Arnulf (2000). Studies in Asia Mission History. 1956-1995. Brill. Leiden.
Daniel, Norman (1987). "Polemics; Christian-Muslim Polemics", Encyclopedia of Religion, ed. M. Eliade, New York.
De Jarric, Pierre (1926). Akbar and the Jesuits, An Account of the Jesuit Missions to the Court of Akbar, London & New York, Routledge Curzon.
Encyclopaedia Iranica, s. v. "ABU’L-FAŻL ʿALLĀMĪ" retreiveable in: https://iranicaonline.org/articles/abul-fazl-allami-historian;
Eraly, Abraham (2004). The Mughal Throne: The Saga of India's Great Emperors. Weidenfeld & Nicolson, London.
Frycenberg, R.E. (2003). Christian and Missionaries in India, London: Routledge Curzon.
Goddard, Hugh (2000). A History of Christian-Muslim Relations, Britain: Edinburgh University Press.
Jorge Flores (2016). The Mughal Padshah, A Jesuit Treatise on Jahangir's Court and Haushold, Leiden: Brill
 Koln. Boston.
Moltmann, Jürgen (1980). The Trinity and the Kingdom, the Doctrine of God, Fortress Press.
Owen, Sidney (1912). The Talls of the Magul Empire. London. John Murras.
Pollen, J. H. (2007). "Jesuits, The Society of Jesus", Encyclopedia of Missions and Missionaries, ed. By Jonothan J. Bonk, New York: Routledge.
Ricklefs, M.C (2008). A History of Modern Indonesia since 1200, Stanford: Stanford University Press.
Ryan, J.K (1966). Francis Xavier. Encyclopedia Americana,
Tavakoli Targhi, M. (2001). Refashioning Iran: Orientalism, Occidentalism and Historiography, London & Ne York, Palgrave.
Thurston, H (1974). Jerome Xavier. Encyclopedia of Religion & Ethics (ERE), ed. By James Hastings, vol. XII.
Walsh, E Judith (2006). A Brief History of India. 2nd ed. P. CM. State University of New York old Westbury.