واکاوی ابعاد و شاخص‌های روابط خارجی ایران در عصر شاه طهماسب اول صفوی

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجو ی دکتری تاریخ ایران، گروه تاریخ ،دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه امام خمینی (ره)

2 استاد گروه تاریخ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره).

10.22111/jhr.2024.43814.3464

چکیده

شاه‌طهماسب اول صفوی در حالی به تاج ‌و تخت دست‌ یافت که اوضاع متشنج ناشی از رقابت و اختلاف ارکان حاکمیتی (قزلباشان و تاجیکان) در کنار سن کم او  مانع اقتدار وی شده بود؛ این وضعیت زمینه را برای تجاوز ازبکان و عثمانی به قلمرو صفویه مهیا ساخت. شاه‌طهماسب در راستای  ایجاد تقویت اقتدار حاکمیت داخل و کاهش اختلافات عناصر قزلباش و تاجیک، زمینه را برای ورود گروه‌های قفقازی مهیا ساخت و از جانب دیگر برای تقویت مبانی ایدئولوژی حاکمیت وایجاد مقبولیت  و برقراری تعادل میان خواسته‌های عناصر حاکمیتی شرایط مهاجرت علمای مذهبی از بلاد لبنان و بحرین را به داخل ایران فراهم ساخت. با توجه به شرایط سیاسی و مذهبی جدید حاکم بر ایران این پرسش مطرح می شود که مناسبات منطقه ای و فرا منطقه ای شاه طهماسب مبتنی بر چه شاخص های بوده است؟ بنظر می رسد در شرایط نامتوازن قدرت نظامی و اقتدار سیاسی در راستای برقراری امنیت، کاهش فشارهای کشورهای خارجی و تنظیم روابط مناسب خارجی با دولت‌های منطقه‌ ای و فرا منطقه ای اقدامات شاه طهماسب  مبتنی بر شاخص‌های متنوع از جمله؛ اقتدار و انعطاف، مودّت و مدارا، تهدید و تقبیح، شجاعت و تهاجم، تعقل و بردباری، امید و اعتقاد، مشورت و مصلحت، تقدم و تأخر، آگاهی و تجربه، فرصت سازی و فرصت طلبی، تعدیل و هدایت، در شرایط و موقعیت های مختلف  بوده است. این پژوهش به روش توصیفی – تحلیلی و با استفاده از منابع دست اول و تحقیقات جدید انجام گرفته است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


ابی صعب، ریولا جوردی (1395)، تغییر مذهب در ایران: دین و حکومت امپراتوری صفویه، ترجمه: رفعت خواجه یار، تهران: تمدن علمی.
اشراقی، احسان (خرداد، 1355)«در حاشیه پناهندگی بایزید شاهزاده عثمانی به دربار شاه‌طهماسب» مجله هنر مردم، دوره 14، ش 164، (10- 16).
امینى هروى، امیرصدرالدین (1383) فتوحات شاهى، مصحح محمدرضا نصیری، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگى.
انور، ایرج - روشنی زعفران اوغلو(1352)، اسناد مربوط به روابط تاریخی ایران و جمهوری ونیز، تهران: انتشارات مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران
بدلیسی، شرف‌خان‌بن شمس‌الدین (1377)، شرفنامه (تاریخ مفصل کردستان)، جلد دو، به اهتمام: ولادیمیر وزرنوف، تهران: اساطیر.
بهرام نژاد، محسن (پائیز، 1385)«معرفی و شرحی بر دو سند تاریخی از مناسبات ایران ونیز در عهد شاه‌طهماسب اول» مجله تاریخ دانشگاه آزاد محلات، ش 2، (27-5).
بیات، بایزید (1382) تذکره همایون واکبر، مصحح محمد هدایت حسین، تهران: اساطیر.
پارسا دوست، منوچهر (1381) شاه‌طهماسب اول، تهران: شرکت سهامی انتشار.
ترکمان، اسکندر بیگ (1382) تاریخ عالم‏آراى عباسى، تصحیح: ایرج افشار، تهران: امیرکبیر.
تکمیل همایون، ناصر (بهار- 1382)«نقش تشیع در جنبش صوفیان قزلباش» تاریخ اسلام، ش 13، (159- 194).
ثابتیان، ذبیح اله (1343)، اسناد و نامه‌های تاریخی دوره صفویه، تهران: ابن‌سینا.
جعفریان، رسول (1389)، صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، ج 1، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
جنکینسون و دیگران،(1396)، سفرنامه های انگلیسی ها در ایران،ترجمه: ساسان طهماسبی، قم: مجمع ذخایر اسلامی با همکاری کتابخان و موزه ملی ملک.
حاجیان پور، حمید، (بهار-1391)، «روابط عثمانیان و ازبکان در دوره شاه‌طهماسب صفوی» فصلنامه تاریخ روابط خارجی، س 13، ش 50، (27-39).
15خواند میر، غیاث‌الدین بن همام الدین، (1380)، تاریخ حبیب السیر، ج 4، محمد دبیرسیاقی، تهران: خیام ‏.
خواندمیرهروی، امیرمحمود، (1391)، ایران در روزگار شاه اسماعیل و شاه‌طهماسب صفوی (ذیل حبیب السیر)، به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
خورشاه بن‌قباد الحسینى(1379)، تاریخ ایلچى نظام شاه، تصحیح محمدرضا نصیرى و کوئیچى هانه‌دا، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگى.
خوزانی اصفهانی، فضلی، (1398)، افضل التواریخ «روزگار و زندگانی شاه‌طهماسب اول صفوی»، به کوشش: احسان اشراقی و قدرت الله پیش‌نماز زاده، تهران: موسسه پژوهشی میراث مکتوب.
دانش‌پژوه، محمدتقی (1350)، «یک پرده از زندگانی شاه‌طهماسب صفوی» دانشگاه ادبیات و علوم انسانی مشهد، س 7، ش 4، (997-915).
دانش‌پژوه، محمدتقی (1351)، «آیین شاه‌طهماسب» مجله بررسی‌های تاریخی، سال هفتم، ش. یکم، ص (138-112).
رحیملو، یوسف، (1374)، «خواب دیدن در سنت و سیاست صفویان»، تبریز: نشریه جغرافیا و برنامه‌ریزی دانشگاه تبریز، ش 1، (130- 113)
روملو، حسن بیک (1389)، احسن التواریخ، ج 2 و 3، تصحیح: عبدالحسین نوائی، تهران: اساطیر.
سایکس، سر پرسی مولزورث(1380)، تاریخ ایران ، جلد: ۲، ، تهران: افسون.
سیورى، راجر (1372)، ایران عصر صفوى، ترجمه کامبیز عزیزى، تهران: مرکز.
صفوی، شاه‌طهماسب ، (۱۳۴۳)، تذکره شاه‌طهماسب، تهران: چاپخانه کاویانی.
شیرازی، عبد بیگ،(1369)، تکمله الاخبار، تصحیح: عبدالحسین نوایی، تهران: نشر نی.
فضل‌الله بن روزبهان، (1382)، تاریخ عالم‏آراى امینى، مصحح: محمد اکبر عشیق‏، تهران: میراث مکتوب‏.
قدیمی قیداری، عباس (تابستان 1389) «نکاتی درباره سفیران دولت‌های اروپایی در دربار صفوی»، فصل‌نامه علمی- ترویجی تاریخ روابط خارجی - شماره 27 تهران: (وزارت علوم) ( 53 تا 64 ).
قزوینی، یحیی بن عبداللطیف، (1396)، لب التواریخ، تصحیح: میرهاشم محدث، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
کمبریج، دانشگاه (۱۳۸۰)، تاریخ ایران  دوره صفویان مترجم یعقوب آژند، تهران: جامی
محمدی، ذکرالله (1391)«روابط ایران و عثمانی در دوران شاه‌طهماسب اول و سلطان سلیمان قانونی» مقالات همایش قزوین عصر صفوی، گردآورنده: باقرعلی عادل‌فر، قزوین: دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره)، (514-577)
مستوفی قزوینی، حمد الله (1364) تاریخ گزیده، تصحیح: عبدالحسین نوائی، تهران: امیرکبیر.
منشى قزوینى، بوداق، (1378)، جواهر الاخبار، مصحح: محسن بهرام نژاد، تهران: میراث مکتوب.
منشی قمی احمدبن شرف الدین الحسین، (1383)، خلاصة التواریخ، تصحیح: احسان اشراقی، تهران: دانشگاه تهران.
مهدوی، عبدالرضا هوشنگ، (1386)، تاریخ روابط خارجی ایران: از ابتدای دوران صفویه تا پایان جنگ دوم جهانی، تهران: امیرکبیر.
نوایی، عبدالحسین (1368)، شاه‌طهماسب صفوی، مجموعه اسناد و مکاتبات تاریخی همراه با یاداشتهای تفضیلی، تهران: انتشارات فرهنگ ایران
هامرپورگشتال، یوزف (1367)، تاریخ امپراتوری عثمانی، ج 2، ترجمه میرزا زکی علی‌آبادی، تهران: زرین.
واله اصفهانى، محمد یوسف (1372)، خلد برین، مصحح، میر هاشم محدث‏، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
Inalcik, H. (1978), The Ottoman Economic Mind and Aspects of The Ottoman Economy, Studies in the Economic History of the Middle East, Ed.M.a. Cook, Oxford University Press.