پیامدهای برگزاری آیین‌های مذهبی شیعه در دوره صفویه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیأت علمی گروه تاریخ دانشگاه تهران

2 عضو هیأت علمی گروه تاریخ دانشگاه اصفهان

3 دانش‏پژوه دکتری تاریخ تمدن اسلامی جامعه المصطفی العلمیه

چکیده

آیین‏های مذهبی شیعه بالغ بر دو قرن تحت حمایت و پشتیبانی حکومت صفویه برگزار شده و گسترش یافت، اما برخلاف آنچه انتظار می‏رود، پیامدهای این برگزاری کمتر مورد توجه قرار گرفته است و تحقیقات تاریخی بیش از هرچیز، بر چگونگی برگزاری این آیین­ها تمرکز یافته‏اند. این نوشتار می‏کوشد با هدف جبران این کمبود و کمک به فهم بهتر فرآیند برگزاری آیین‏های مذهبی شیعه در دوره­ی صفویه، پیامدهای برگزاری این آیین‏ها را در دوره‏ی تاریخی مذکور تبیین کند.
پیامدهای بررسی شده در سه محور اصلی «پیامدهای سیاسی»،«پیامدهای فرهنگی و مذهبی» و «پیامدهای اجتماعی» دسته‏بندی می‏شوند و بیان خواهد شد که برگزاری آیین‌های مذهبی شیعه در قلمرو صفویه از سویی به استقلال سیاسی صفویان و مشروعیت‏بخشی به حکومت آنها انجامید و از سوی دیگر موجب گسترش کمی و کیفی آیین‌های مذهبی شد، درعین حال، «گسترش آیین‌های مذهبی»، «رسوخ آیین‌های مذهبی در فرهنگ عمومی»، «ورود آرایه‌ها در آیین‌های مذهبی» و «شدت گرفتن تنش‌های کلامی» را موجب شد.

کلیدواژه‌ها


ابن حجر هیثمى(بی‏تا) الصواعق المحرقه. تحقیق: عبدالوهاب عبداللطیف. قاهره: (بی‏نا).
اسپناقچى پاشازاده، محمدعارف(1379) انقلاب الاسلام بین الخواص و العوام(تاریخ زندگانی و نبردهای شاه اسماعیل صفوی و شاه سلیم عثمانی). به کوشش: رسول جعفریان. چاپ1. قم: انتشارات دلیل.
استرآبادى، میرزا مهدی‏خان‏(1384) دره نادره تاریخ عصر نادرشاه. ‏تصحیح: سیدجعفر شهیدى‏. چاپ3. تهران: انتشارات علمى و فرهنگى.
استرآبادى، میرزا مهدی‏خان(1377) جهانگشاى نادرى‏. تصحیح: سیدعبدالله انوار. چاپ1. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگى.
أسعد اصفهانى، اسعد أبوالسعادات(1387) رشح الولاء فی شرح الدعاء. تصحیح و تحقیق: قیس العطار. قم: مؤسسه عاشوراء.
اسکندربیگ ترکمان(1382) تاریخ عالم‏آراى عباسى. تصحیح: ایرج افشار. چاپ3. تهران: امیرکبیر.
اولئاریوس، آدام(1379) سفرنامه آدام اولئاریوس. ترجمه: حسین کردبچه. چاپ1. تهران: انتشارات هیرمند.
آقابزرگ تهرانى(1408) الذریعة إلى تصانیف الشیعة. ناشر: اسماعیلیان قم و کتابخانه اسلامیه تهران.
آقاجمال خوانساری(2535) کلثوم ننه(عقائدالنساء) با طرح‏های بیژن اسدی پور. چاپ1. تهران: نشر مروارید.
آقامحمدعلى وحید بهبهانى(1421) مقامع الفضل. تصحیح: مؤسسه علامه مجدد وحید بهبهانى‌. چاپ1‌. قم: مؤسسه علامه مجدد وحید بهبهانى‌.
بیتس، دانیل و فِرد پلاگ(1385) انسان‏شناسی فرهنگی. ترجمه: محسن ثلاثی. چاپ1. تهران: انتشارات علمی.
جعفریان، رسول(1379) صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست. چاپ1. تهران: پژوهشکده حوزه و دانشگاه.
دلاواله، پیترو(1381) سفرنامه پیترو دلاواله. ترجمه: شعاع الدین شفا. چاپ3. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
راوندی، مرتضی(1382) تاریخ اجتماعی ایران. چاپ2. تهران: انتشارات نگاه.
رستم الحکماء، محمدهاشم آصف(1382) رستم التواریخ. تحقیق و تصحیح: ‏میترا مهرآبادى‏. چاپ1. تهران: دنیای کتاب.
زرکلی، خیرالدین(1989) الاعلام. چاپ8. بیروت: دارالعلم للملایین.
شاردن(1372) سفرنامه شاردن. ترجمه: اقبال یغمایی. چاپ1. تهران: توس.
شریعتی، علی(1352) تشیع علوی و تشیع صفوی. کتابخانه دانشجویی و دانشگاه ادبیات و علوم انسانی.
صفا، ذبیح الله(1378) تاریخ ادبیات در ایران‏. چاپ8. تهران: انتشارات فردوس.
صفت‏گل، منصور(1381) ساختار نهاد و اندیشه دینی در ایران عصر صفوی. چاپ1. تهران: خدمات فرهنگی رسا.
عابدینی، ابوالفضل(1389) پژوهشی در مذهب نادرشاه. ماهنامه حافظ. شماره78.
عالم‏‏آراى شاه ‏اسماعیل.‏ تصحیح: اصغر منتظرصاحب‏. چاپ2. تهران: انتشارات علمى و فرهنگى.
علی سلطان محمدالقاری(1990) سلالة الرسالة فی ذم الروافض من أهل الضلالة. چاپ1. عمان[الأردن]: دار عمار.
 علی سلطان محمدالقاری (1425) شم العوارض فی ذم الروافض. تحقیق: مجید خلف. چاپ1. قاهره: مرکز الفرقان للدراسات الإسلامیة.
فروغی، اصغر(1382) کارکرد مراسم سوگواری عاشورا در رسمی شدن مذهب شیعه در زمان صفویه. فصلنامه مشکوه، شماره81.
فیگوئروا(1363) سفرنامه دن گارسیا دسیلوا فیگوئروا(سفیر اسپانیا در دربار شاه عباس اول). چاپ1.‏ ترجمه: غلام‏رضا سمیعى. تهران: نشر نو.
قاضى احمد قمی(1383) خلاصة التواریخ. تصحیح: احسان اشراقى. چاپ2. تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
قاضی نورالله شوشتری(1404) إحقاق الحق و إزهاق الباطل. مقدمه و تعلیقات: شهاب الدین مرعشی نجفی. قم: کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی(ره).
قاضی نورالله شوشتری (1367) الصوارم المهرقه فی نقد الصواعق المحرقة. تحقیق: سیدجلال الدین محدث. المطبعه نهضت.
 قاضی نورالله شوشتری (1429) مصائب النواصب فی الردّ علی نواقض الروافض. چاپ2. قم: دلیل ما.
قدیانی، عباس(1387) فرهنگ جامع تاریخ ایران‏. چاپ 6. تهران‏: انتشارات آرون.
کارری، جملی(1383) سفرنامه کارری. ترجمه: عباس نخجوانی و عبدالعلی کارنگ. چاپ2. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
کمپفر، انگلبرت(1363) سفرنامه کمپفر به ایران. ترجمه: کیکاووس جهانداری. چاپ3. تهران: شرکت سهامی انتشارات خوارزمی.
کروسینسکى(1363) سفرنامه کروسینسکى. ترجمه: عبدالرزاق دنبلى مفتون. تصحیح: مریم میر احمدى. چاپ1. تهران: نشر توس.
کفعمى عاملى، ابراهیم بن على(1405)  المصباح (للکفعمی).. چاپ2. قم: زاهدی.
گودرزی، حسین(1387) تکوین جامعه شناختی هویت ملی در ایران با تأکید بر دوره صفویه. چاپ1. تهران: انتشارات تمدن ایرانی.
مجلسی اول، محمدتقی(1406) روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه. تحقیق و تصحیح: سیدحسین موسوى کرمانى و على‌‏پناه اشتهاردى و سیدفضل الله طباطبائى. چاپ2. قم: مؤسسه فرهنگى اسلامى کوشانبور.
محقق کرکى، على بن حسین(بی‏تا) نفحات اللاهوت فی لعن الجبت و الطاغوت. تصحیح: محمدهادی امینی. تهران: مکتبة نینوی الحدیثه.
مرعشی صفوی، میرزا محمدخلیل(1363) مجمع التواریخ(در تاریخ انقراض صفویه و وقایع بعد تا سال 1207ه.ق.) تصحیح: عباس اقبال آشتیانی. تهران: کتابخانه طهوری و کتابخانه سنائی.
ملّا محمدمؤمن کرمانی(1384) صحیفة الارشاد. تحقیق و تصحیح: محمدابراهیم باستانى پاریزى. چاپ1. ‏تهران: نشر علم.
میرزابیگ جنابدی(1378) روضه الصفویه. تحقیق و تصحیح: غلام‏رضا طباطبایی مجد. چاپ1. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
مینورسکى(1387)  ایران در زمان نادرشاه‏. ترجمه: رشید یاسمى. تحقیق: ‏على‏اصغر عبداللهى‏، چاپ5. تهران: دنیاى کتاب.
ناجی، محمدیوسف(1387) رساله در پادشاهی صفوی. به کوشش: رسول جعفریان و فرشته کوشکی. چاپ1. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
نوایی، عبدالحسین(1368) نادرشاه و بازماندگانش. چاپ1. تهران: زرین.