تأثیرسیاست نامه (سیرالملوک) خواجه نظام الملک بر ساختار حکومت سلجوقی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه آموزشی تاریخ دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

ملکشاه سلجوقی جمعی از بزرگان را مأمور ساخت تا در زمینه کشورداری کتابی بنویسند تا وی رفتارهای اداری و سیاسی و حکومتی خود را برآن استوار سازد. از میان کسانی که سیاست نامه نوشتند اثر و تألیف خواجه نظام الملک برجسته تر بود انتخاب گردید تا حدی که سلطان سلجوقی اظهار داشت: من این کتاب را امام خویش کرده و بر این خواهم رفت ، این کتاب ساختار و روح و اساس حکومت سلجوقی را بیان می­کند و آن­را بر پنج نهاد قرار داده و وظایف هر کدام را مشخص ساخته است. وی به سلطنت و وظایف سلطان و مقام پادشاهی اشاره دارد.سپس به نهاد وزارت و وظایف وزیر می پردازد. از دستگاه قضا و قضاوت صحبت می کند و سپس نظام اداری و دیوان سالاری را مورد بررسی قرار می دهد و در نهایت به سپاه و امور سپاهیگری پرداخته وایده ها و اندیشه های خواجه را در آن زمینه ها تبیین می نماید.                                                                                       
ایده ها و اندیشه های خواجه در مورد هر کدام از پنج نهاد حکومتی مهم است، از آن جمله؛ وی به خلافت به عنوان دستگاه فرمانروایی که شاه از آن مشروعیت می گیرد اشاره نمی کند، در مقابل او نهاد وزارت را به عنوان یک نهاد با ثبات و جا افتاده­ی حکومت اسلامی مطرح ساخته و به وزارت در برابر سلطنت استقلال می دهد، ترتیبات اداری و دیوان سالاری را دقیقاً برنامه ریزی نموده، دادگستری و نهاد قضاوت را مورد توجه قرار داده و در نهایت چون شالوده و اساس هر حکومت ارتش است، به ساختار های اصلی حکومت سلجوقیان که نظامی گری است پرداخته و ظاهراً در ایجاد یک سپاه دایمی و ثابت تلاش می کند. او همچنین بر سپاه چند ملیتی تاکید نموده، و دستوراتی در خصوص درباریان، زنان حرمسرا و خواجه سرایان نیز صادر نموده، که درخور توجه است.

کلیدواژه‌ها


ابن اثیر، عزالدین (1372) الکامل (تاریخ بزرگ اسلا و ایران. ج10. ترجمه علی هاشمی. تهران: انتشارات علمی.
بلعمی، ابوعلی محمدبن محمد (1341) تاریخ بلعمی. تصحیح ملک الشعرای بهار. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
بویل. جی .آ (1366) تاریخ ایران کمبریج از آمدن سلجوقیان تل فروپاشی دولت ایلخانی. ترجمه حسن انوشه. تهران: انتشارات امیرکبیر.
حسینی یزدی، محمدبن محمدبن عبدالله بن النظام (1370) العراضه فی الحکایة السلجوقیه. تصحیح فارل زوینهام. هلند: چاپ لیدن.
رشید الدین، فضل الله همدانی (1362) جامع التواریخ. به کوشش احمد آتش. تهران: انتشارات دنیای کتاب.
ساکت، محمد حسین (1365) نهاد دادرسی در اسلام (پژوهشی در روند دادرسی و سازمان های وابسته به آن). مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.
سبکی، تاج الدین ابی نصر عبد الوهاب (1966) طبقات الشافعیة الکبری. به کوشش عبد الفتاخ محمد الحلو و محمود محمد الطناخی. لبنان بیروت: عیسی البابی الحلبی.
طباطبایی، سید جواد (1375) خواجه نظام الملک. تهران: انتشارات طرح نو.
طباطبایی، سید جواد (1368) درآمدی فلسفی بر تاریخ اندیشه سیاسی در ایران. دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی. چاپ2. تهران: انتشارات دفتر فرهنگ اسلامی.
فلاح رستگار، گیتی (1350) دهقانان قدیم خراسان. خراسان و شاهنشاهی ایران. مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.
کلوزنر، کارلا (1363) دیوانسالاری در عهد سلجوقی (وزارت در عهد سلجوقی). ترجمه یعقوب آژند. تهران: انتشارات امیر کبیر.
لمبتن ، آ . ک .اس (1372) تداوم و تحول در تاریخ میانه ایران. ترجمه یعقوب آژند. تهران: نشر نی.
لمبتن ، آ . ک .اس (1362) مالک وزارع در ایران. ترجمه منوچهر احمدی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
نظام الملک طوسی، ابوعلی حسن (2535) سیر الملوک (سیاست نامه) هیوبرت دارک. تهران: بنگاه ترجمه ونشر کتاب.
یوسفی، غلامحسین (سال چهارم) پیر سیاست. خواجه نظام الملک. مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد. شماره 2. سال 4 . مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی.
Amedroz,CF.H.F(1911) “ The Mazalim Jurisiction in The Ahkam Sultaniyya of Mawardi,in.J.R.A.S Bosworth , C.E.” Ghaznavid military organization” Der Islam , VOL . XXXVI                                                  
Bowen(1960 ) Nizam  al –mulk, Encyclopedia of Islam. VOL . VI (Leiden ,Holland                                     
Sanaullah, M.F (1938) The Decline of the Saljuid Empire Calcutta.                                                               
Siddiqi Amir Hasan (1942) Caliphat and Sultanate, Karachi, pakstan                                           
Shervani Harun Khan (1963) ‘Studies in Muslim Political, Lahor Pakstan