رشد تشیع و افول تصوف خانقاهی در آذربایجان دوره ی شاه طهماسب صفوی (930-984 ه.ق.)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد ارومیه گروه تاریخ و تمدن اسلامی

چکیده

تصوف که به عنوان طرز فکر و مجموعه­ای از آداب و اعمال مشخص، در بر گیرنده­ی نوعی عکس­العمل نسبت به اوضاع اجتماعی بود، در طول تاریخ پر فراز و نشیب اسلام و ایران، انعکاسات و الهامات بسیار متفاوتی از فرهنگ معنوی طبقات جامعه­ی اسلامی را در خود پذیرفته، حل و جذب کرد. اینکه در آذربایجان قرن دهم ودر دوره­ی شاه طهماسب وضعیت تصوف چگونه بوده است موضوعی در خور توجه است. در این دوره از سویی رشد تشیع ومبارزه­ی علمای شیعی باتصوف وازسوی دیگرلجام گسیختگی صوفیان قزلباش وقلندران بی اعتنا به شرع باعث افول تصوف شد. صوفیان آذربایجان به  بهانه­های سیاسی و مذهبی به قتل رسیدند یا در گمنامی به سربرده و یا برای بقای خود با مذهب، سیاست و طریقت صفوی هماهنگ می­شدند. پدیده­ی مهاجرت صوفیان بر اثر فشارهای داخلی عصر صفوی و به دلیل حمایت حاکمان سرزمین­های مقصد (آناتولی، هندوستان ...) شدت گرفت و مهاجران در آن سرزمین­ها سهم قابل توجهی در رشد علوم نقلی و ادبیات شرقی به خود اختصاص دادند.
در مقاله­ی حاضر نگارنده قصد دارد، با بررسی احوال تعدادی از مشایخ و آثار علمی و عملی آنها، میزان نفوذ تشیع را در تغییر مسیر وتحول صوفیان، بازکاوی نماید.

کلیدواژه‌ها


آقا بزرگ تهرانی. محمدمحسن (1403) الذریعه الی تصانیف الشیعه. چاپ علی نقی منزوی واحمد منزوی. بیروت.
بابا صفری، علی (1353) اردبیل در گذرگاه تاریخ. تهران: بی نا.
براون، ادوارد (1316) تاریخ ادبیات ایران. ترجمه رشید یاسمی. تهران.
پارسا دوست. منوچهر (1377) شاه طهماسب اول. شرکت سهامی انتشار.
تربیت، محمد علی (1378) دانشمندان آذربایجان. به کوشش غلام رضا طباطبایی مجد. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
تمیم داری، احمد (1372) عرفان و ادب در عصر صفوی. جلد اول. تهران: انتشارات حکمت.
جمعی از مولفان (1388) تاریخ و جغرافیای تصوف. تهران: نشر کتاب مرجع دانشنامه جهان اسلام.
حشری تبریزی، محمد امین (1371) روضه اطهار. به تصحیح و اهتمام عزیز دولت آبادی. تبریز:
 انتشارات ستوده.
خنجی اصفهانی. فصل الله روزبهان (1382) تاریخ عالم آرای امینی. تصحیح محمد اکبر عشیق. تهران: میراث مکتوب تهران.
خوانساری، محمد باقربن زین العابدین (1304) روضات الجنات فی احوال علما والسادات. قم: چاپ اسدالله اسماعیلیان.
دولت آبادی،عزیز(1377) سخنوران آذربایجان، سخنوران آذربایجان. 2جلد. تبریز: انتشارات ستوده.
دیهیم، محمد (1367) تذکره شعرای آذربایجان. تهران: تالار کتاب.
ذکاوتی قراگوزلو، علیرضا (1383) جنبش نقطویه. قم: نشر ادیان.
رازی، امین احمد ، هفت اقلیم. نسخه ی خطی. B.L ، به شماره‌ی 16734.
روملو، حسن بیگ (1357) احسن التواریخ. به اهتمام عبدالحسین نوایی. جلد2. تهران.
زرین کوب. عبدالحسین (1376) دنباله‌ی جست و جو در تصوف ایران. تهران: انتشارات امیر کبیر.
سجادی، سید ضیاءالدین (1389) مقدمه‌ایی بر مبانی عرفان وتصوف. تهران: انتشارات سمت، تهران.
سام میرزا، ابوالنصر (1346) تحفه ی سامی. به اهتمام رکن الدین همایون فرخ. 
سومر. فاروق (1371) نقش ترکان آناتولی در تشکیل دولت صفوی. مترجمین احسان اشراقی و محمد تقی امامی. تهران: نشر گستره.
شوشتری مرعشی. نورالله (1320) مجالس المومنین. تهران.
شیرازی. معصوم علی (1319) طرایق الحقایق. تهران.
صادقی بیگ افشار (1327) تذکره ی مجمع الخواص. مترجم عبدالرسول خیامپور. تهران.
صفا، ذبیح الله (1362) تاریخ ادبیات در ایران. جلد 5. شرکت مولفان و مترجمان ایران. تهران.
طاش‌کپری‌زاده، عصام‌الدین احمد بن مصطفی (1310) شقایق النعمانیه فی علما الدوله العثمانیه. مصر.
طاهری، ابوالقاسم (1351) تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران. تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.
عقیقی بخشایشی، عبدالرحیم (1375- 1374) مفاخرآذربایجان. تبریز: نشر آذربایجان.
علیشیرنوایی. میرنظام الدین (1363) تذکره ی مجالس النفایس. به اهتمام علی اصغر حکمت. تهران.
قمی، قاضی احمد (1359) خلاصه التواریخ. به کوشش هانس مولر. تصحیح احسان اشراقی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
کربلایی، حافظ‌حسین (1349) روضات الجنان و جنات الجنان. تصحیح جعفر سلطان القرایی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
کمپفر(1363) سیاحت در ایران. ترجمه کیکاووس جهانداری. چاپ 3. تهران:‌ خوارزمی.
کالمار. ژان (1385) گزیده ی مقالات همایش پاریس (مطالعات صفوی). مترجم سیدداوود طبایی. تهران: انتشارات فرهنگستان هنر.
لکهنوی، محمدمظفر (1343)  تذکره ی روز روشن. تهران.
مدرس التبریزی الخیابانی محمد علی (1366) ریحانه الادب. تبریز.
مورگان، دیوید (1373) ایران در قرون وسطی. ترجمه عباس فجر. تهران: طرح نو.
موسوی اردبیلی نجفی. سید فخرالدین (1378) تاریخ اردبیل و دانشمندان. جلد اول. اردبیل: انتشارات شیخ صفی الدین، اردبیل.
میرزا رفیعا (1385) دستور الملوک. به کوشش و تصحیح محمد اسماعیل مارچینکوفسکی. ترجمه علی کرد آبادی. با مقدمه ی دکتر منصور صفت گل. تهران: مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی تهران.
واله داغستانی، علیقلی خان (1384) ریاض الشعرا. مقدمه، تصحیح و تحقیق محسن ناجی نصرآبادی. تهران: انتشارات اساطیر.
هدایت، محمود (1353) گلزار جاویدان. تهران: چاپخانه ی هدایت.
هدایت، رضا قلی‌خان (1305) ریاض العارفین. تهران.
یان ریپکا. آتا کار کلیما (1354) تاریخ ادبیات ایران. ترجمه ی عیسی شهابی. تهران.