بررسی جایگاه سیاست یکپارچه‌سازی فرهنگی در تمرکزگرایی دولت رضا‌شاه

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 عضوهیات علمی گروه تاریخ دانشگاه سیستان و بلوچستان

2 دانشجوی دکتری تاریخ ایران اسلامی دانشگاه پیام نور

چکیده

وقوع کودتای 1299ه. ش و پس از آن به حکومت رسیدن رضاخان مرحله نوینی را در تکاپوی تاریخی جامعة ایران رقم زد. دولت وی برای رسیدن به ثبات سیاسی، اصل تمرکز را در همة ابعاد سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و نظامی، سرلوحة برنامه‌های خود قرار داد. به لحاظ فرهنگی دولت رضاشاه در صدد بود با اعمال سیاست یکپارچه‌سازی فرهنگی، تمرکزگرایی قدرت را محقق سازد؛ چرا که دیگر سیاست های دولت رضاشاه همچون ایجاد ارتشی واحد، اسکان عشایر، عرفی کردن قوانین و مواردی از این قبیل نمی‌تواست موجب دوام و بقای تمرکز قدرت وی شوند. تنوع قومی و فرهنگی جامعة ایران به همراه تنوع اقلیمی، خود مانع عمده‌ای بر سر این راه بود؛ بنابراین، دولت رضاشاه تلاش داشت با از بین بردن اختلافات فرهنگی جامعة ایران و تبدیل آن به جامعه ای با زبان و فرهنگ و آداب و رسوم مشترک به زعم خویش ملتی با زبان و فرهنگ و آداب و رسوم و معتقدات و آرمان های مشترک به وجود آورد و سیاست تمرکزگرایی را نهادینه سازد. در همین راستا دولت از طریق گسترش و ایجاد مدارس آموزشی نوین و سازمان‌هایی نظیر سازمان پرورش افکار در صدد برآمد این آرمان را در راستای  تحقق اصل تمرکزگرایی پیگیری نماید. این‌که دولت رضاشاه تا چه اندازه موفق شد این هدف را تحقق بخشد خود موضوعی است جداگانه، اما این‌که اعمال سیاست یکپارچه­سازی فرهنگی رضاشاه با در نظر گرفتن تنوع اقلیمی و فرهنگی و زبانی جامعة ایران چه جایگاهی در تمرکزگرایی دولت رضاشاه داشت؟ مسئله‌ای است که این مقاله در صدد تبیین و تحلیل آن است.

کلیدواژه‌ها


منابع
الف)  مجموعه اسناد
پهلویسم یا شبه مدرنیسم در ایران(مجموعه اسناد)(1388) تحقیق و تدوین مجتبی زارعی و رضا مختاری اصفهانی، تهران:خانة کتاب.
تغییر لباس و کشف حجاب به روایت اسناد(1378) مرکزبررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، تهران.
فرهنگ ستیزی در دوره رضاشاه(اسناد منتشر نشده سازمان پرورش افکار)(1375) به کوشش محمود دلفانی. تهران: سازمان اسناد ملی ایران، پژوهشکدة اسناد.
اسناد و مکاتبات تیمورتاش وزیر دربار رضاشاه(1312-1304)،(1385) به‌اهتمام عیسی عبدی،تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی؛ سازمان چاپ و انتشارات
ب)مجلات و روزنامه‌ها
مجله دانشکده معقول و منقول(1317) شماره هشتم، تیر 1317
ایرانشهر(مجله)(1923) حسین کاظم زاده ایرانشهر، »معارف و معارف پروران ایران» ، سال دوم، ش 2
شفق سرخ (روزنامه) مدیر: علی دشتی، سال دوم، شمارۀ 16 ،1341ه.ق
کاوه (مجله)، سال دوم(دور جدید)،  شمارۀ8 ،1339ه.ق
 
ج)منابع و پژوهش‌های تحقیق
احمدی، حمید(1382) قومیت و قوم گرایی در ایران افسانه و واقعیت. چاپ سوم.تهران: نی.
اشتریان، کیومرث(1381) روش سیاست گذاری فرهنگی، جلد دوم. تهران: کتاب آشنا.
                         (1391) مقدمه‌ای بر روش سیاستگذاری فرهنگی. تهران: انتشارات جامعه شناسان.
آبراهامیان، یرواند(1387) ایران بین دو انقلاب. ترجمة احمد گل محمدی و ابراهیم فتاحی. چاپ چهاردهم. تهران: نی.
آپتون، جوزف .ام(1359) نگرشی بر تاریخ ایران نوین. ترجمة یعقوب آژند. تهران: نیلوفر.
آشنا، حسام الدین(1384) از سیاست تا فرهنگ. تهران: سروش.
آشوری، داریوش(1376) ما و مدرنیت. تهران: صراط.
آوری، پیتر، تاریخ معاصر ایران(1376) ترجمة محمد رفیعی مهرآبادی. جلد دوم. چاپ سوم. تهران: انتشارات مؤسسة عطایی
بدره‌ای، فریدون(بی تا) فرهنگستان ایران، تهران: بی نا
بشیریه،حسین(1383)»ایدئولوژی سیاسی و هویت اجتماعی در ایران»، در: ایران: هویت، ملیت، قومیت(مجموعه مقالات)، به کوشش حمید احمدی. تهران: مؤسسة تحقیقات و توسعة علوم انسانی
 
بهار، محمد تقی(ملک الشعرا)(1371)؛ تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران. جلد دوم. تهران: امیر کبیر.
                                      (1380)؛ تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران. جلد اول. چاپ ششم. تهران: امیر کبیر
پهلوان، چنگیز(1378) فرهنگ شناسی گفتارهایی در زمینه فرهنگ و تمدن. تهران: پیام امروز.
جعفریان، رسول(1383) داستان حجاب در ایران پیش از انقلاب. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
حمد، ترکی(1383) فرهنگ بومی و چالش های جهانی. ترجمۀ ماهر آموزگار. تهران: نشر مرکز.
دربیکی، بابک(1382) سازمان پرورش افکار. تهران:.مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
دوورژه، موریس(1376) جامعه شناسی سیاسی. ترجمة ابوالفضل قاضی. تهران: مؤسسة انتشارات دانشگاه تهران.
روشه، گی(1366) تغییرات اجتماعی. ترجمة منصور وثوقی. تهران: نی.
رینگر، مونیکا.ام(1385) آموزش، دین، و گفتمان اصلاحات فرهنگی در دوران قاجار. ترجمه مهدی حقیقت خواه. چاپ دوم. تهران: ققنوس.
صدیق، عیسی(1347) تاریخ فرهنگ ایران. چاپ چهارم. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
صفایی، ابراهیم(1356) رضاشاه کبیر و تحولات فرهنگی ایران. تهران: وزارت فرهنگ و هنر.
صلاح، مهدی(1384) کشف حجاب، زمینه‌ها، واکنش‌ها، پیامدها. تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی.
طبری، احسان(1356) جامعة ایران در دوره رضاشاه. تهران: بی نا.
عاقلی، باقر(1371) خاطرات یک نخست وزیر (دکتر احمد متین دفتری). چاپ دوم. تهران: علمی.
غنی، سیروس(1377) ایران برآمدن رضاخان، برافتادن قاجار و نقش انگلیسیها. ترجمة حسن کامشاد. تهران: نیلوفر.
فرّخ، سیّد مهدی(1347) خاطرات سیاسی فرّخ. به اهتمام و تحریر پرویز لوشانی. تهران: امیرکبیر.
فروغی، محمدعلی(بی تا) پیام من به فرهنگستان، چاپ سوم، تهران: پیام.
فوران، جان(1388) مقاومت شکننده تاریخ تحولات اجتماعی ایران از 1500م. تا انقلاب(اسلامی)، ترجمة احمد تدین. چاپ نهم. تهران: مؤسسة خدمات فرهنگی رسا.
فیوضات، سیدابراهیم(1379) دولت در عصر پهلوی. تهران: چاپخش.
قنبری، داریوش(1384)  همبستگی ملی در ایران. تهران: تمدن ایرانی.
کاتم، ریچارد(1385) ناسیونالیسم در ایران. ترجمة احمد تدین. با مقدمة حاتم قادری. چاپ چهارم. تهران: کویر.
کاتوزیان، محمدعلی(همایون)(1380) دولت و جامعه در ایران. ترجمة حسن افشار. چاپ دوم. تهران: مرکز.
کاظمی، علی‌اصغر(1376) بحران نوگرایی و فرهنگ سیاسی در ایران معاصر. تهران: قومس.
گرانپایه، بهروز(1377) فرهنگ و جامعه (چند دیدگاه تحلیلی درباره فرهنگ عمومی). جلد اول. تهران: شریف.
کنی، علی(1333) سازمان فرهنگی ایران. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
فروغی، محمد علی ذکاءالملک (1354) مقالات فروغی. به کوشش حبیب یغمایی. جلد اول. چاپ دوم. تهران: انتشارات توس.
محمد تقی سبحان (1385) مروری بر سنت سکولاریسم. تهران: نشرو پژوهش معنا گرا.
مک آیور، ر.م(1354) جامعه و حکومت. ترجمۀ ابراهیم علی کنی. چاپ سوم. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ملیکف، ا.س(1358) استقرار دیکتاتوری رضا خان در ایران. ترجمة سیروس ایزدی. تهران: شرکت سهامی‌‌کتاب‌های جیبی.
موسی پور، نعمت الله و دیگران(1380) جامعه و فرهنگ. جلد اول. تهران: آرون.
واحد، سینا(1366) قیام گوهرشاد. چاپ چهارم. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
هاکس، مریت(1368) ایران، افسانه و واقعیت(خاطرات سفر به‌ایران)، ترجمه محمد حسین نظری نژاد، محمدتقی اکبری، احمد نمایی. مشهد: معاونت فرهنگی آستان قدس رضوی.
هانتینگتون، ساموئل(1375) سامان سیاسی در جوامع دستخوش توسعه. ترجمة محسن ثلاثی. تهران: قلم.
هدایت، میرزا مهدی قلی خان(مخبر السلطنه)(1375) خاطرات و خطرات. چاپ چهارم. تهران: زوار.
 
د)مجموعه مقالات
دلفانی، محمود(1375) »سازمان پرورش افکار جستاری بر سازمان‌ها و سیاست‌های فرهنگی ایران در دوره رضاشاه»، گنجینه اسناد، ش 21و22،
کرونین، استفانی(1385) »نوگرایی، تحول و دیکتاتوری در ایران؛ نظم نوین و مخالفانش»، ترجمة فرشید نوروزی. فصلنامة علمی-تخصصی نامة تاریخ پژوهان،  سال دوم، شمارة هفتم.
 
و) منابع انگلیسی
Banani, Amin(1961);The Modernization of Iran 1921-1941, Stanford University .
Parekh Behikhu(2005); Dialogue Between  Cultures,Democracy,Nationalism and Multiculturalism,  Ramon Maiz and Ferran Requjo,UK:Frank cass Publication.
Keddie,Niki(1989),Iran:Religion,Politics and Society. London:Frank Cass.