پژواکی از سنگ‌نوشته‌های داریوش بزرگ در «اخبار البُلدان» ابن‌فَقیه هَمَدانی

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه تاریخ دانشگاه شهید چمران اهواز

چکیده

ابوعبدالله احمد بن محمّد بن اسحاق به ابراهیم هَمَدانی ـ ابن‌فَقیه هَمَدانی، جغرافیدان ایرانی (نزدیک به: 255-330ﻫ. ق.) در کتاب ارزشمند خود «اخبار البُلدان» که احتمالاً در 290ﻫ. ق./ 903م. نوشته شده است، ترجمۀ متن دو سنگ‌نوشته در دامنۀ کوه الوند همدان (= سنگ‌نوشته‌های گنج‌نامه) را آورده است. با وجود این، ترجمۀ او کوچک‌ترین همانندی‌ای با متن سنگ‌نوشته‌های داریوش بزرگ و خشایارشا در دامنۀ کوه الوند ندارد و آشکارا پژواکی از محتوای سنگ‌نوشتۀ داریوش بزرگ در کوه بیستون و سنگ‌نوشتۀ آرامگاه او در نقش رستم پارس است. هدفِ این پژوهش پاسخ به این پرسش است که چرا هنوز در سدۀ سوم ﻫجری قمری از بین همۀ سنگ‌نوشته‌های هخامنشیان، تنها بازتابی از دو سنگ‌نوشتة بیستون و آرامگاه داریوش بزرگ در خاطرۀ مردم همدان وجود داشته است و ابن‌فَقیه هَمَدانی پژواکی از سنگ‌نوشته‌های بیستون و نقش رستم داریوش بزرگ را به عنوان ترجمۀ سنگ‌نوشته‌های کوه الوند آورده است.

کلیدواژه‌ها


منابع
ابن‌فقیه همذانی، ابی‌بکر احمد بن محمّد (1967م.) مُختصر کتاب البُلدان،به‌کوشش دخویه، لیدن.
ابن‌فقیه، ابی عبدالله احمد بن محمّد بن اسحاق الهمذانی (1302) کتاب البُلدان، تحقیق یوسف الهادی، بیروت: عالم الکتب.
ابن‌فقیه، ابوبکر احمد بن محمّد بن اسحاق همدانی (1349) ترجمۀ مُختصر البُلدان، بخش مربوط به ایران، ترجمۀ ح. مسعود، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
ابن‌ندیم، محمَّد بن اسحاق (1381) الفهرست، ترجمۀ محمّدرضا تجدّد، تهران: انتشارات اساطیر.
اذکائی، پرویز (1373) تاریخنگاران ایران، بخش یکُم، تهران: مجموعۀ انتشارات ادبی و تاریخی موقوفات دکتر محمود افشار یزدی.
اشمیت، رودیگر (1382) «فارسی باستان»، راهنمای زبان‌های ایرانی،جلد اوّل:زبان‌های ایرانی باستان و ایرانی میانه، ویراستار: رودریگر اشمیت، مترجمان: آرمان بختیاری و دیگران، ترجمۀ فارسی زیر نظر حسن رضائی باغ بیدی، تهران: ققنوس، ص110-151.
اومستد، ا. ت (1372) تاریخ شاهنشاهی هخامنشی، ترجمۀ محمَّد مقدم، تهران: مؤسسۀ انتشاراتی امیرکبیر.
آموزگار، ژاله و احمد تفضّلی (1382) زبان پهلوی: ادبیات و دستور آن، تهران: معین.
 
 
بای، چول هیون (1390) بازخوانی بیستون: متن ایلامی و بابلی سنگ‌نوشتۀ داریوش بزرگ در کوه بیستون،تهران: انتشارات مؤسسۀ تحقیقات و توسعۀ علوم انسانی.
بروسیوس، ماریا (1386) شاهنشاهی هخامنشی از کورش بزرگ تا اردشیر اول، ترجمۀ هایده مشایخ، تهران: نشر ماهی.
بریان، پی‌یر (1381) امپراتوری هخامنشی، 2ج، ترجمۀ ناهید فروغان، تهران: نشر قطره و نشر فرزان روز.
تفضلی، احمد (1376) تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، به کوشش ژاله آموزگار، تهران: انتشارات سخن.
جلیلیان، شهرام (1392) بیستون، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
یاقوت حموى، یاقوت بن عبدالله (1995م) مُعجم البلدان،المجلد الخامس، بیروت: دار بیروت للطباعه و النشر.
                                                 (1383) مُعجم البلدان، ج2. ترجمۀ علینقی منزوی، تهران: معاونت پژوهشی سازمان میراث فرهنگی (پژوهشگاه).
خانلری، پرویز (1366) تاریخ زبان فارسی، تهران: طرح نو.
داندامایف، م. آ (1373) ایران در دوران نخستین پادشاهان هخامنشی، ترجمۀ روحی ارباب، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
راشد محصل، محمَّد تقی (1380) کتیبه‌های ایران باستان، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
رضا، عنایت‌الله (1377) «ابن‌فَقیه»،دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، ج4، زیرنظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، ص408-412.
سامی، علی (1388) تمدن ساسانی،2ج، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).
شارپ، رالف نارمن (1384) فرمان‌های شاهنشاهان هخامنشی،تهران: پازینه.
صادقی، علی اشرف (1348): «دربارۀ خطوط ایران باستان»،مجلۀ سخن، سال 9، شمارۀ 10، ص1037-1047.
صفا، ذبیح‌الله (1371) تاریخ علوم عقلی در تمدّن اسلامی تا اواسط قرن پنجم، ج1، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
کراچکوفسکی، ایگناتی یولیانوویچ (1379) تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلام،ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
کریستنسن، آرتور امانوئل (1374) ایران در زمان ساسانیان، ترجمۀ رشید یاسمی، تهران: انتشارات دنیای کتاب.
کنت، رولاند ج (1379) فارسی باستان: دستور زبان، متون و واژه‌نامه، ترجمۀ سعید عریان، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، حوزۀ هنری.
 
 
لوکوک، پی‌یر (1382) کتیبه‌های هخامنشی، ترجمۀ نازیلا خلخالی، زیر نظر ژاله آموزگار، تهران: نشر و پژوهش فرزان روز.
مزداپور، کتایون (1386) اندرزنامه‌های ایرانی، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
مشکور، محمّدجواد (1378) «خط‌ها و زبان‌های ایران باستان به روایت حمزۀ اصفهانی»،نامۀ باستان: مجموعه مقالات دکتر محمّدجواد مشکور، به‌اهتمام سعید میرمحمّد صادق و نادره جلالی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ص568-576.
معین، محمّد (1327) «اخبار البُلدان ابن‌فَقیه»، یغما، سال یکُم، شمارۀ هشتم، ص341-343.
مُقَدَّسی، ابوعبدالله محمَّد بن احمد (1361) احسن التقاسیم فی معرفت الاقالیم، 2ج، ترجمۀ علینقی منزوی، تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان.
ویسهوفر، یوزف (1378) ایران باستان، ترجمۀ مرتضی ثاقب‌فر، تهران: ققنوس.
 
 
Gharib, B (1968) “A Newly found Old Persian Inscription”, Iranica Antiqua, vol. VIII, pp. 54-69.
Greenfield, J.C. and Porten, B (1982) The Bisitun Inscription of Darius the Great, Aramaic Version. London.
Khalidov. Anas B (1998) “Ebn al-Faqīh”, EncyclopaediaIranica. Edited by Ehsan Yarshater. Mazda Publishers. Costa Mesa. California. Vol. VIII. pp. 23-25.
Schmitt, Rüdiger (1990). “Bīsotūn. III: Darius’s Inscriptions”. EncyclopaediaIranica. Vol. IV. London & New Yourk: Routledge & Kegan Paul. pp. 299-305.
Sims-Williams. N (1981) “The Final Paragraph of the Tomb-Inscription of Darius I (DNb, 50-60): The Old Persian Text in the Light of an Aramaic Version. BSOAS. vol. 44. pp. 1-7.