تحلیل تاریخی عملکرد قزلباشان قبل و بعد از تشکیل دولت صفوی

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه تاریخ دانشگاه سیستان و بلوچستان

چکیده

ارزیابی کلی از نقش قزلباشان در استقرارنهایی دولت صفوی در قالب سه محور قابل بررسی است: مرحلةاول شکل‌گیری ارتباط آنان با طریقت صفوی است؛مرحله دوم با تداوم و گسترش تعاملاتشان باشیوخ صفوی، ارتباطی سازماندهی شده در راستای اهداف صفویان برقرارنموده و به توسعه و تحکیم آن پرداختند وآخرین مرحله نیز به فعالیت عملی آنان در جهت به قدرت رسانیدن شیوخ صفوی مربوط می‌شود. گروه‌های ترکمنی که بعداً با عنوان قزلباش شناخته می‌شدند همه‌گونه مساعدت و همراهی با تشکیلات صفوی اِعمال کردند و باعث شدند تا تشکیلات صفوی با گذر از مراحل مختلف به موفقیت نهایی دست یابد. پس ازتشکیل حکومت صفوی قزلباشان به عنوان نخبگان اصلی حکومت با نهاد حاکمیت همکاری خود را ادامه دادند.این تعاملات در ادوار مختلف تاریخ صفویه رویه مختلفی را پشت سر نهاد.درخصوص این تغییررویه، ضروری است تحولات درون حکومتی صفویه با نگاهی تحلیلی مورد ارزیابی قرار گیرد. این تحولات در دو محور کلی قابل بررسی است: در محور نخست با اشاره به نقش تأاثیرگذار قزلباشان در برپایی دولت صفویه، به تحلیل موقعیت برجسته‌ آنان درنهادحاکمیت پرداخته می شود. امّا در ادامه روند حکومت، شرایط و اقتضائات زمانی که می‌توان در سه متغیرتأثیرگذار"نیازهای سیاسی-اداری، مناسبات و سیاست خارجی، مسائل مذهبی"به تبیین موضوع پرداخت باعث تغییرجایگاه آنان درنهادحاکمیت شد. با توجه به این عوامل بود که موقعیت برجستة قزلباشان - چه به‌صورت محسوس و هدفمند و چه به‌صورت نامحسوس - از طرف حکومت به عناصر جایگزین انتقال یافته و جایگاه آنان دچار تغییر وتحولاتی گردید.بر این اساس رهیافت پژوهشی مقاله آن است کهپس از استقرار حکومت صفویه، نخبگان حکومتی دیگری- علما ونیروی سوم- به حمایت از نهاد حاکمیت پرداختند و نهاد حاکمیت نیز بنا به مقتضات زمانه گرایش به آن عناصر را مصلحت ضروری خویش دانسته و نقش درجه اولی از جانب قزلباشان به آنان محول گردید وقدرت بلامنازع از قزلباشان سلب شد. ولی با این حال قزلباشان تاآخرحکومت صفوی در ساختار حکومت به عنوان نخبگان فعال حضور داشتند.

کلیدواژه‌ها


منابع
ابن بزاز اردبیلی، (1376ش)، صفوه الصفا، مقدمه و تصحیح غلامرضا طباطبایی، تهران، انتشارات زریاب، چ2.
الحسینی قمی قاضی شرف الدین(1359ش)، خلاصه التواریخ، ج1، تصحیح احسان اشراقی، تهران؛ انتشارات دانشگاه تهران.
افوشته‌ای نطنزی محمود بن هدایت، نقاوه الاثار، به اهتمام احسان اشراقی، بنگاه ترجمه و نشرکتاب، 1350ش
 امورتی، ب.س(1380) تاریخ ایران دوره صفویان (کمبریج)، ترجمه یعقوب آژند، تهران، جامی.
بدلیسی شرف خان، (1374ش)، شرف نامه، تهران، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران.
بهار محمدتقی، (1369ش)، سبک شناسی یا تاریخ تطور نثر فارسی، تهران، نشر امیرکبیر.
بویل.جی.آ(گردآورنده)، تاریخایرانکمبریج ازآمدن سلجوقیان تافروپاشی دولت ایلخانی، ج5، ترجمه حسن انوشه، تهران؛1366ش.
پیرزاده زاهدی، شیخ ابدال(1344ش)، سلسله النسب صفویه، تهران، چاپخانه ایرانشهر.
تاریخ عالم آرای صفوی، مولف ناشناس، (1363ش)، به کوشش یدالله شکری،  چ2، تهران؛ انتشارات اطلاعات.
تاورنیه، ژان باتیست(1383)، سفرنامه تاورنیه، ترجمه ابوتراب نوری، تصحیح حمیدشیرانی، تهران، نیلوفر.
جهانگشای خاقان، (1406ق)، مولف ناشناس، اسلام آباد؛ مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
حسینی استرآبادی سیدمرتضی، (1364ش)، از شیخ صفی‌تا شاه صفی(تاریخ سلطانی)، به اهتمام احسان اشراقی، تهران؛ انتشارات علمی.
حسینی جنابادی، میرزاحسن(1378ش)، روضه الصفویه، به کوشش طباطبائی مجد، تهران، بنیادموقوفات افشار.
خواجگی اصفهانی، محمد بن معصوم، (1368)، خلاصة السیر، تهران، انتشارات مؤسسه مطبوعات علمی
خواندامیر، امیرمحمود، (1370)، تاریخ شاه اسماعیل و شاه تهماسب صفوی، تصحیح محمدعلی جراحی، تهران : گستره
خواندمیر غیاث الدین(1353ش)، حبیب السیر، ج4، ، چ2، تهران؛ کتابفروشی خیام.
خنجی فضل الله روزبهان، (1380ش)، تاریخ عالم آرای امینی، تصحیح محمداسماعیل رضوانی، تهران، انتشارات خانواده.
 
 
 
روملو حسن بیگ، (1357ش)، احسن التواریخ، ج1و2، به اهتمام عبدالحسین نوایی، تهران؛ انتشارات بابک.
رویمر هانس روبرت، (1385ش)، ایران در راه عصر جدید، ترجمه آذرآهنچی، چ2، تهران؛ انتشارات دانشگاه تهران
رهربرن، کلاوس میشائیل ( 1349 )، نظام ایالات در دوره صفویه، ترجمه کیکاوس جهانداری، تهران : بنگاه ترجمه و نشرکتاب
سانسون، مارتین، (1346)، سفرنامه سانسون، تهران، انتشارات ابن سینا
سرور غلام، (1374ش)، تاریخ شاه اسماعیل صفوی، ترجمه محمدباقر آرام و عباسقلی غفاری فرد، تهران؛ مرکز نشر دانشگاهی.
سومر، فاروق (1371ش)، نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعه دولت صفوى، تهران، نشر گستره.
سیوری راجر، (1382ش)، تحقیقاتی در باب صفویان، ترجمه عباسقلی غفاری فرد- محمدباقر آرام، تهران؛ انتشارات امیرکبیر.
شاردن‌، ژان‌، (1345)‌، سیاحت نامه‌ شاردن‌، ( ج 8-2)ترجمه محمد عباسی‌، تهران‌، انتشارات امیرکبیر.
شاملو ولی قلی بن داوودقلی، (1371ش)، قصص‌الخاقانی، ج1، تصحیح سید حسن سادات ناصری، تهران؛ سازمان انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
شیرازی عبدی بیگ، (1369ش)، تکمله الاخبار، تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران؛ نشرنی.
صفت گل منصور، (1381ش)، ساختار نهاد و اندیشه دینی در ایران عصر صفوی، چ1، تهران؛ موسسه رسا.
صفویان، (1380ش)، جمعی از نویسندگان، تهران، انتشارات مولی
الحسینی، خورشاه بن قباد، (1379)، تاریخ ایلچی نظام شاه، تصحیح و تحشیه، توضیح و اضافات محمدرضا نصیری و کوئیچی هانه دا، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
قزوینی یحیی، (1363ش)، لب التواریخ، به خط باقر نیرومند و سفارش ضیاء الدین محیط، تهران، بنیاد گویا
قمی، قاضی احمد، (1383)، خلاصه التواریخ، تصحیح احسان اشراقی، تهران، دانشگاه تهران، چ2
غفاری کاشانی قاضی احمدبن محمد، (1342ش)، تاریخ جهان آرا، ، تهران، کتابفروشی حافظ.
فلسفی نصرالله، (1369ش)، زندگانی شاه عباس اول، ج1و2، تهران؛ انتشارات علمی.
 لمبتون آن، (1372ش)، تداوم و تحول در تاریخ میانه ایران، ترجمه یعقوب آژند، تهران، نشرنی
متی، رودلف، پی، (1393)، ایران در بحران؛ ترجمه حسن افشار، تهران، نشر مرکز.
 
 
مزاوی میشل، (1363ش)، پیدایش دولت صفوی، ترجمه یعقوب آژند، تهران؛ نشر ستوده. 
منشی اسکندربیگ، (1377ش)، تاریخ عالم آرای عباسی، تصحیح محمداسماعیل رضوانی، تهران؛ دنیای کتاب
منجم ملا جلال الدین، (1361ش)، تاریخ عباسی، (روزنامه ملاجلال)، به کوشش سیف‌الله وحیدنیا، تهران؛ انتشارات وحید.
میرزا سمیعا، (1368)، تذکره الملوک، کوشش محمد دبیر سیاقی، تهران، امیرکبیر.
مینورسکی، (1368)، سازمان اداری حکومت صفوی، ترجمه مسعود رجب نیا، تهران، امیرکبیر.
کاملالشیبی مصطفی، (1359ش)، تصوف و تشیع تا سده‌ی دوازدهم هجری، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران، انتشارات امیرکبیر.
کمپفر، انگلبرت(1360) سفرنامۀ کمپفر به ایران، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران، خوارزمی.
نصیری، محمدبن ابراهیم‌بن زین‌العابدین(1372)، دستور شهریاران، به‌کوشش محمدنادر نصیری مقدم، تهران، بنیاد موقوفات افشار.
هینس والتر، (1362ش)، تشکیل دولت ملی در ایران، ترجمه کیکاوس جهانداری، تهران، انتشارات خوارزمی.
واله اصفهانی محمدیوسف(1372ش)، خلدبرین، به کوشش میرهاشم محدث، تهران؛ بنیاد موقوفات محمود افشار.
یاشار اجاق، احمد (1385) از عصیان باباییان تا قزلباش‌گری؛ نگاهی به تاریخ و رشد علویان در آناتولی، ترجمه شهاب ولی، مجله تاریخ اسلام، شماره 27.
 
Aubin, Jean(1970).“La politiquereligieuse des Safavides” in : Le shî‘ismeimâmite. Colloque de Strasbourg (6-9 mai 196. Organisé par Robert BRUNSCHVIG&Toufic FAHD). Paris, PUF, PP: 235-244.
Babayan,Kathrin(1994)The Safavid Synthesis: From Qizilbash Islam to ImamiteSHiism, Iranian Studies, Religion and Society in Islamic Iran during the Pre- Modern Era, PP: 135-161.
Bonner,Michael.”Jihad in Islam Histoy.Docterines and Practice”.Princeton University press.2006.
Cook,M.A,”Population pressure in Rural Anatolia,1450-1600”.Oxford,1972.
 
 
 
Gibb,H.A.R.”The heritage of Islam in the modern world,II”,International Journal of Middle Eaet Studies, vol.I.No3, 1970.
Nasr,H.”Relition in safavid persion”.Iranian studies,VII.1974.
Newman,Andrew(1993) The Myth of the Clerical Migration to Safawid Iran: Arab ShiiteOpposition to Ali al-Karaki and Safawidshiism, Die welt des Islam. New Series, Vol. 33, Issue 1, Apr, PP:66-112.
P.Mitchell, colin(2009) The Practice of politics in safavid Iran: Power, Religion and Rhetorice, London, New york.
Rajaee,Farhange.”Islam Ideal and political Reality”.jornal of Islamic social sciences
,vol.3,No2,1986.
Stewart,D,J.”Nots on the migration of Ameli Scholars to Safavid Iran”.Jornal of Near Easterh Studies,Vol55,1998.
Savory, Roger(1964) Some Notes on the Provincial Administration of the Early Safawid Empire, Bulletion of the school of oriental and African Studies, University of London, Vol.27, No.1, PP:114-128.