عوامل مؤثر بر تعاملات اقوام گیل و دیلم با علویان در طبرستان

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترای تاریخ اسلام، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم تحقیقات تهران

2 استاد گروه تاریخ دانشگاه شهید بهشتی

3 استادیار دانشگاه گیلان

چکیده

قدرت‌گیری علویان در شمال ایران معلول تحولات سیاسی،فکری و نظامی مناطق غربی طبرستان،گیلان و دیلمان دربرابرِ عباسیان بود. این پهنۀگسترده به‌دلیل بهره‌گیری از شرایط طبیعی نه‌تنها دربرابر اعراب مسلمان، بلکه در مقابلِ حکومت‌های مرکزی ایران نیز توانستند پایدار باشند؛ اما از سدۀسوم هجری به‌علت بهره‌گیری عباسیان از خاندان‌های ایرانی برای دست‌یابی بر مناطق فتح‌نشدۀگیلان و دیلمان، امکان مقاومت دربرابرِ آنان بسیار دشوار شد.بدین جهت مردم طبرستان غربی و گیلان برای نشان‌دادن مخالفت خود دربرابرِ عباسیان با انگیزۀسیاسی و نظامی از مدعیان حکومت عباسی به‌ویژه علویان حمایت کردند.حکومت‌های محلیِ این سامان با دعوت از علویان از آنان به‌صورت ابزاری برای مخالفت با عباسیان استفاده کردند.
براساسِ یافته‌های پژوهش می‌توان این‌گونه استنباط کردکه برخلاف پژوهش‌هایی که تأسیس حکومت علویان درطبرستان را نتیجۀ تلاش‌های حسن‌بن‌زید می‌دانند،منافع مردم گیل،دیلم وطبرستان غربی موجب شکل‌گیری علویان در این سامان شد. هرچند این اقدامِ خاندان‌های کهن دیلمی درنهایت به نفع علویان تمام شد،اما بعدها دودمان‌های دیلمی با رنگ و لعاب اسلامی از درون علویان سر برآوردند.
در پژوهش حاضر با استنادبه منابع و داده‌های تاریخی ضمن بررسی تعامل و تقابل دودمان‌های گیل و دیلم با علویان نقش شاخص‌های فرهنگی،نظامی و سیاسی مؤثر در روابط بین علویان و دیلمیان تحلیل و ارزیابی شده است.

کلیدواژه‌ها


آملی، اولیاءالله (1348)، تاریخ رویان، تصحیح و تحشیه منوچهر ستوده، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ابن‌اثیر، عزالدین علی (1383)، الکامل فی التاریخ، ترجمۀ محمد حسین روحانی، تهران: اساطیر.
ابن‌اسفندیار، بهاءالدین محمدبن‌‌حسن (1366)، تاریخ طبرستان، تصحیح عباس اقبال، ج 1 و 2، تهران: کلاله‌‌ی خاور.
ابن‌رسته، احمدبن‌عمر (1365)، الاعلاق النفیسه، ترجمۀ دکتر حسین قره‌چانلو، تهران: امیرکبیر.
 اصطخری، ابواسحاق ابراهیم (1368)، المسالک والممالک، به اهتمام ایرج افشار، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
اصفهانی، ابوالفرج (1385)، مقاتل‌‌الطالبین، تحقیق کاظم المظفر، الطبعة الثانیة، قم:دارالکتاب.
الشامی، فضیلت (1367)، تاریخ زیدیه در قرون دوم و سوم هجری، ترجمۀ سید محمد ثقفی و علی‌اکبر مهدی‌‌پور، شیراز: دانشگاه شیراز.
پناهی،عباس(1389)،دیلم خاصه،قم: انتشارات آیین احمد.
 پناهی، عباس(1393) سیرتاریخی دین ومذهب درگیلان،رشت: انتشارات فرهنگ ایلیا.
طبری، محمدبن‌‌جریر  (1363)، تاریخ طبری(تاریخ الرسل و الملوک)، ج 12، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده،تهران: اساطیر.
 
 
طبری، محمدبن‌‌جریر (1384)، تاریخ طبری(تاریخ الرسل و الملوک)،ج 14، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده،تهران: اساطیر.
طبری، محمدبن‌‌جریر (1373)، تاریخ طبری(تاریخ الرسل و الملوک)، ج15، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده،تهران: اساطیر.
قمی، حسن‌‌بن‌‌محمدبن‌‌حسن (1361)، تاریخ قم، ترجمۀ حسن‌بن‌علی‌بن‌حسن عبدالملک قمی، تصحیح سید جلال‌الدین تهرانی، تهران: توس.
 گردیزی، ابوسعید عبدالحی (1347)، زین الاخبار، تصحیح عبدالحی حبیبی، تهران:بنیاد فرهنگ ایران.
 گیلانی، ملّاشیخ‌‌علی (1352)، تاریخ مازندران، تصحیح منوچهر ستوده، تهران:بنیاد فرهنگ ایران.
 لاهیجانی، حاج شیخ محمد مهدوی سعیدی نجفی (بی‌‌تا)، سادات متقدمۀ گیلان، بی‌‌جا، بی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌نا.
 مرعشی، سید ظهیرالدین (1363)، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، به‌اهتمامِ برنهارد دارن، مقدمه: یعقوب آژند، تهران: گستره.
 مسعودی، ابوالحسن علی‌بن‌حسین (1365)، مروج الذهب و معادن الجوهر، ج2، ترجمۀابوالقاسم پاینده، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
 مقدسی، ابوعبدالله‌‌محمد‌‌بن‌‌احمد (1361) احسن‌‌التقاسیم، ترجمۀ علی‌‌نقی منزوی، ج 1 و 2، تهران:شرکت مؤلفان و مترجمان.
یعقوبی، ابن‌‌واضح احمدبن‌ابی‌‌یعقوب (1382)، تاریخ یعقوبی، ترجمۀ محمد ابراهیم آیتی، چ نهم، ج 1 و 2، تهران:علمی و فرهنگی.
گلیجانی‌مقدم،ندا،اللهیارخلعتبری،فاطمه جان‌احمدی (1390) «رابطه حکومت های محلی گیلان،دیلمان و طبرستان با علویان(250-316 ق)»،فصلنامۀ علمی پژوهشی تاریخ اسلام و ایران دانشگاه الزهرا، دورۀ جدید، پاییز 1390، شمارۀ 11 (پیاپی 95)،ص119
 شورمیج،محمد (1392)، «واکاوی شخصیت المؤیدبالله علوی»،فصلنامه علمی پژوهشی تاریخ فرهنگ وتمدن اسلامی،دانشگاه معارف اسلامی قم، شماره شتم، تابستان92، ص. 96-83