بازشناسی جایگاه تاریخ و فرهنگ عامه در حمام‌های سنَتی ایران (پیوستگی آداب، عادات و عقاید مرتبط با استحمام)

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 دانشگاه زابل عضو هیات علمی و دانشجوی دکتری تاریخ تطبیقی و تحلیلی هنر اسلامی، دانشگاه هنر

2 hستاد دانشگاه هنر

3 دانشیار دانشکده معماری دانشگاه آزاد قزوین و دانشیار بازنشسته ی گروه معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه شهید بهشتی

چکیده

اهمیت اجتماعی برخی از مکان‌ها در زندگی مردم، از دیرباز موجب شکل‌گیری فرهنگ خاصی در این مکان‌ها شده است. فرهنگی که در گسترۀ تعاملات اجتماعی مردم شکل‌گرفته و در تاروپود زندگی آن‌ها ریشه دوانده است. حمام‌ها یکی از مکان‌هایی هستند که به واسطۀ حضور اقشار اجتماعی مختلف، جایگاه شکل‌گیری آداب فرهنگی و محل گسترش برخی از مشاغل خاص بوده‌اند. در این پژوهش که با هدف شناختن جایگاه حمام در زندگی مردم، به شیوۀ توصیفی- تحلیلی و با تکیه‌بر منابع اسنادی و کتابخانه‌ای، انجام پذیرفته است، تلاش گردیده تا بدین پرسش اساسی پاسخ داده شود که؛ حمام در بافت تاریخی - اجتماعی قدیم ایران، چه جایگاهی داشته است؟ لذا در این پژوهش در دو بخش اصلی: ویژگی‌های حمام به‌عنوان یک سازۀ معماری، و فرهنگ حمام و آداب رایج در آن، بدین مسئله پرداخته‌شده است. نتیجۀ این بررسی ضمن این‌که نشان از اهمیت حمام در بافت شهری قدیم ایران دارد، نشان از گسترش باورها و آداب خاصی نیز دارد که نه‌تنها در معماری فضای حمام، بلکه در رفتار و منش مردم در این مکان نیز قابل‌مشاهده است.

کلیدواژه‌ها


          ابن‌اخوه، محمدبن‌محمدبن‌احمد القرشی (1973) معالم‌القربه فی احکام الحسبه، چاپ روبن لیوی، لندن.
          ابن‌دهیش، منیره عبدالملک (1383/2004) دور المسجد فی القرن الاول الهجری فی الحجاز و الشام: دراسه تاریخیه حضاریه، مکه، مکتبه‌الااسدی.
          ابن‌کثیر، عمادالدین ابی‌الفداء (1417/1997) کتاب الآداب و الاحکام المتعلقه بدخول الحمام، تحقیق ابی‌سلیمان سامی‌بن‌محمدبن‌جادالله، بی‌جا، دارالوطن للنشر.
          ابن‌منظور (1412/1992) لسان العرب، چاپ علی شیری، بیروت.
          اعظمی، چراغعلی (خرداد 1349 ش) «باورهاب عامیانۀ مردم سنگسر»، هنر و مردم، شمارۀ 92،.
          افضل طوسی و مانی، عفت‌السادات (زمستان 1392 ش) «سنگاب‌های اصفهان، هنر قدسی شیعه»، باغ نظر، شمارۀ 27.
          اقفهسی الشافعی (1421/2000) القول التمام فی آداب دخول الحمام، تحقیق محمد خیر رمضان یوسف، بیروت- لبنان، دار ابن‌حزم،.
          ایکوشار، میشیل (1364/1985) حمامات دمشق، تعریب ممدوح الزرکلی و نزیه الکواکبی، دمشق، مطبعه‌الانشاء.
          آقا جمال خوانساری (1349 ش) عقایدالنساء، به‌کوشش محمود کتیرایی، تهران، طهوری.
          بادکوبۀ هزاوه، احمد (1384 ش) «مسجد جامع»، دانشنامۀ جهان اسلام، زیرنظر غلامعلی حداد عادل، تهران.
          بحرینی، شیخ علی (1390 ش) رساله نزهت در آداب حمام و لباس پوشیدن و سفر کردن، کرمان، بی‌نا.
          بدیع‌الزمان الهمدانی، ابی‌الفضل (1889) مقامات ابی‌الفضل بدیع‌الزمان الهمدانی، چاپ محمد عبده، بیروت.
          بذرافکن، جلال (1389 ش) فرهنگ مردم داریون، شیراز، آوند اندیشه: بنیاد فارس شناسی،.
          بورکهارت، تیتوس (1365 ش) هنر اسلامی، ترجمۀ مسعود رجب‌نیا، تهران، سروش.
          بیهقی، احمدبن‌علی (1366-1375 ش) تاج‌المصادر، چاپ هادی عالم‌زاده، تهران، موسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
          پیرنیا، محمد کریم (1380 ش) آشنایی با معماری اسلامی ایران، تدوین غلامحسین معماریان، تهران، انتشارات دانشگاه علم و صنعت ایران.
          تابش، یحیی (آبان و آذر 1362 ش) «گرمابۀ علیقلی آقا در اصفهان»، آینده، سال 9، ش 8 و 7.
          تهرانی میرخانی (1385 ش) سفرنامۀ گوهر مقصود، به‌کوشش زهره میرخانی، تهران، میراث مکتوب.
          جاوید، هوشنگ (1386 ش) «موسیقی و حمام» در مجموعه مقاله‌های همایش حمام در فرهنگ ایرانی، تهران.
          چهارده رساله در باب فتوت و اصناف (1381 ش) چاپ مهران افشاری و مهدی مداینی، تهران، نشر چشمه.
          حر عاملی (1414) وسائل‌الشیعه، قم، موسسه آل‌البیت (ع) لاحیاء التراث.
          حمزه‌لو فراهانی ولاشجردی (1386 ش) منوچهر، «حمام چهار فصل اراک»، در مجموعه مقاله‌های همایش حمام در فرهنگ ایرانی، تهران.
          خدیش، حسن (1378 ش) فرهنگ مردم شیراز، شیراز، بنیاد فارس‌شناسی.
          خطیب بغدادی (1417 ق) احمدبن‌علی، تاریخ بغداد او مدینه‌السلام، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت.
          خلوصی، محمد ماجد (1377/1998) عماره المساجد: تصمیم و تاریخ و طراز و عناصر خمسو ثمانون مسجدا، بیروت، دارقابس.
          دالمانی، هانری رونه (1335 ش) از خراسان تا بختیاری، ترجمۀ محمدعلی فره‌وشی، تهران، امیرکبیر.
          دروویل، گاسپار (1367 ش) سفر در ایران، ترجمۀ منوچهر اعتماد مقدم، تهران، شباویز.
          دهخدا، علی‌اکبر (1361 ش) امثال‌وحکم، تهران، چاپخانۀ سپهر.
          ذاکر عاملی و اسفنجاری کناری، لیلا (1384 ش) «حمام رهنان»، در مجموعه مقاله‌های همایش حمام در فرهنگ ایرانی، تهران، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری.
          زمرشیدی، حسین (پاییز و زمستان 1391 ش) «سیر تحول کاشی‌کاری در آثار معماری دورۀ صفویه تا امروز»، مطالعات معماری ایران، شمارۀ 2.
          سالور، قهرمان میرزا (عین‌السلطنه) (1374 ش) روزنامۀ خاطرات، به‌کوشش مسعود سالور و ایرج افشار، تهران.
          ستوده، منوچهر (1386 ش) «حمام در خاطرات من»، در مجموعه مقاله‌های همایش حمام در فرهنگ ایرانی، تهران.
          سجادی، علی‌محمد (1386 ش) «حمام و استحمام» در مجموعه مقاله‌های همایش حمام در فرهنگ ایرانی، تهران.
          شاردن، ژان، (1372 ش) سفرنامۀ شاردن، ترجمۀ اقبال یغمایی، ترهان، توس.
          شریعت‌زاده، علی‌اصغر (1363 ش) فرهنگ مردم شاهرود، تهران، مؤلف.
          شکورزاده، ابراهیم (1363 ش) عقاید و رسوم مردم خراسان، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
          شهاب کومله‌ای، حسین (1385 ش) فرهنگ عامۀ کومله، رشت، گیلکان.
          شهری‌باف، جعفر (1367 ش) تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم زندگی، کسب‌وکار، تهران، موسسۀ خدمات فرهنگی رسا.
          طبسی، محسن (پاییز و زمستان 1381 ش) «بازخوانی وقف نامه و بررسی کالبدی مرکز محلۀ علیقلی‌آقا»، صفه، شمارۀ 35.
          عبدالحفیظ، محمدعلی (1386/2007) حمامات الاسکندریه فی القرنین التاسع عشر و العشرین، اسکندریه، مرکز دراسات الاسکندریه و حضاره البحر المتوسط.
          عبدالرزاق معوض، منصور محمد (1392/2013) حمامات العامه بمدینه حلب منذ بدایه العصر الایوبی و حتی نهایه العصر العثمانی دراسه آثاریه معماریه، قاهره، مکتبه‌العربی للمعارف.
          عسکری عالم، علی مردان (1387 ش) فرهنگ و باورهای مردم لرستان، خرم‌آباد، انتشارات شاپور خواست.
          علی، احمد رجب محمد (1385/2006) تاریخ و عماره الدور و القصور و الاستراحات و الحمامات الاثریه الاسلامیه فی الهند، القاهره، الدار المصریه اللبنانیه.
          غزالی، امام محمد (1361 ش) کیمیای سعادت، تصحیح حسین خدیو جم، تهران، علمی و فرهنگی.
          فخار تهرانی، فرهاد (بهار و تابستان 1379 ش) «حمام‌ها در نظرگاه زمان»، مجلۀ صفه، سال 10، شمارۀ 30.
          فوربز-لیث، فرانسیس، کیش‌مات: خاطرات مباشر انگلیسی سردار اکرم، ترجمۀ حسین ابوترابیان، تهران، اطلاعات، 1363 ش.
          فیضی، عباس (1386 ش) «مراسم و آئین‌های حمام در فرهنگ‌عامه» در مجموعه مقاله‌های همایش حمام در فرهنگ ایرانی، تهران.
          کارری، جملی (1348 ش) سفرنامۀ کارری، ترجمۀ عباس نخجوان و عبدالعلی کارنگ، تبریز، ادارۀ کل فرهنگ و هنر آذربایجان شرقی.
          کتیرایی، محمود (1348 ش) از خشت تا خشت، تهران، موسسۀ مطالعات و تحقیقات اجتماعی.
          کیانی، محمد یوسف (1379 ش) معماری ایران دورۀ اسلامی، تهران: سمت.
          گلریز، محمدعلی (1368 ش) مینودر، یا، باب‌الجنۀ قزوین، قزوین.
          لطفی و مسجدی، علی‌رضا (1390 ش) فرهنگوارۀ گرمابه با رویکرد به حمام‌های اصفهان، تهران، کتاب آبان.
          ماسه، هانری، معتقدات و آداب ایرانی، ترجمۀ مهدی روشن‌ضمیر، تبریز، دانشگاه تبریز، 1357 ش.
          مجیدی خامنه، فریده (1386 ش) «پوشاک در حمام (بررسی جایگاه فرهنگی و اجتماعی پوشاک حمام)» در مجموعه مقاله‌های همایش حمام در فرهنگ ایرانی، تهران.
          محمد عبدالمنعم جمل (2004 م) قصور الحمراء: دیوان العماره و النقوش العربیه، اسکندریه.
          مخلصی، محمدعلی (1371 ش) فهرست بناهای تاریخی آذربایجان شرقی، تهران.
          ملکونوف و عزالدوله (1363 ش) سفرنامۀ ایران و روسیه، به‌کوشش محمد گلبن و فرامرز طالبی، تهران، دنیای کتاب.
          مناظر احسن، محمد (1369 ش) زندگی اجتماعی در حکومت عباسیان، ترجمۀ مسعود رجب‌نیا، تهران، علمی و فرهنگی.
          موسی‌پور بشلی، ابراهیم، دین زیسته و زندگی روزانه پژوهشی در فرهنگ دینی مردم عادی ایران از آغاز عصر صفوی تا پایان دورۀ قاجاری، تهران، پژوهشکدۀ تاریخ اسلام، 1395 ش.
          مونس‌الدوله (1380 ش) خاطرات، چاپ سیروس سعدوندیان، تهران، زرین.
          مهجور، فیروز (خرداد و تیر 1382 ش) «حمام در شهرهای ایرانی- اسلامی»، کتاب ماه هنر، شمارۀ 57 و 58.
          میرزا رفیعا (1385 ش) دستورالملوک، چاپ محمد اسماعیل مارچینکوفسکی، ترجمۀ علی کردآبادی، تهران، وزارت امور خارجه.
          میرشکرایی، محمد (1382 ش) «فرهنگ و آب»، کتاب ماه هنر (ویژۀ فرهنگ آب و گرمابه)، شمارۀ 57-58.
          میهن‌دوست، محسن (دی‌ماه 1355 ش) «پدیده‌های وهمی دیر سال در جنوب خراسان»، هنر و مردم، شمارۀ 171.
          نجفی، ناصر (1364 ش) طهران عهد ناصری، تهران.
          نجمی، ناصر (1362 ش) دارالخلافۀ طهران، تهران، همگام.
          نصر، حسین (پاییز 1379 ش) «هنر قدسی در فرهنگ ایران»، هنرهای تجسمی، شمارۀ 10.
          نعیسه، یوسف جمیل (1986) مجتمع مدینه دمشق 1186-1256 ق/1772-1840 م، دمشق.
          نویان، مهرالزمان (1386 ش) «انسان و پاکیزگی در سنت‌های ایرانی تولد تا مرگ»، در مجموعه مقاله‌های همایش حمام در فرهنگ ایرانی، تهران.
          واصفی، زین‌الدین محمود (1349 ش) بدایع‌الوقایع، چاپ الکساندر بلدروف، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
          همایی، جلال‌الدین (1375 ش) تاریخ اصفهان، به‌کوشش ماهدخت همایی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی.
          همو (1337 ش) لغت‌نامه، تهران، دانشگاه تهران.
          همو (1383 ش) طهران قدیم، تهران، انتشارات معین.
          یاوری، حسین (1380 ش) نساجی سنتی ایران، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی حوزۀ هنری.
          یزدان‌پرست، مریم بیگم (1386 ش) «حمام‌های شوشتر»، در مجموعه مقاله‌های همایش حمام در فرهنگ ایرانی، تهران.
-Erdoğan, Abdülkerım, (2013) Ankara Hamamları Ve Kaplıcaları, Ankara,
Khawaja Muhammad Saeed, (February 2011) ''Islamic Art and Its Spiritual Message'', International Journal of Humanities and Social Science, Vol. 1 No. 2.