تاریخ‌نگاری و تاریخ نگری میرزا محمد کلانتر فارس

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسنده

دانشجوی دکتری دانشگاه تهران

چکیده

این پژوهش درباره‌ی اندیشه‌ی تاریخ­نگاری میرزا محمد کلانتر فارس، از شخصیت‌های دیوان‌سالار- مورخ عصر زندیه است. یگانه نگاشته‌ی وی، اثری است؛ موسوم به روزنامه که پژوهشگران درباره گونه شناسی آن، باهم اختلاف‌نظر دارند. البته آنچه در اظهارنظرها در مورد این اثر و نویسنده آن در نظر گرفته نشده و به نظر نگارنده، منشأ اصلی اختلاف‌نظرهای موجود درباره‌ی ماهیت اثر حاضر، شده، آن است که اندیشه و تفکر تاریخی، روش و شیوه تاریخ‌نگاری و دیدگاه‌های بعضاً بدیع و پیشروانه سیاسی و اجتماعی کلانتر، موردعنایت قرار نگرفته است. بنابراین در این پژوهش، تلاش می‌شود تا منظومه­ی فکری نویسنده و اندیشه‌ی تاریخ­نگاری وی در پرتو اوضاع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی عصر وی واکاوی شود و شاخصه‌ها و اختصاصات تاریخ­نگاری او با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی به دست داده شود. دستاوردهای این پژوهش نشان می­دهد که اثر کلانتر از جهاتی چون سلطنت محوری، ایران‌مداری، اسلام مداری و اخلاق‌گرایی در تداوم سنت تاریخ‌نگاری پیشین و از جهاتی همانند گرایش به ساده‌نویسی، رویکرد انتقادی به حکومت و حکومتگران و نیز رویکرد اجتماعی جزئی­نگر و فردگرایی (مؤلف محوری) دارای رویکردی تازه به شمار می‌رود که در حوزه‌ی تاریخ‌نگاری ایرانی اثری متفاوت است

کلیدواژه‌ها

موضوعات


نسخه‌های خطی
شیرازی، میرزا محمد کلانتر؛ روزنامه میرزا محمد کلانتر فارس، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، شماره 5731.
..........؛ روزنامه میرزا محمد کلانتر فارس، نسخه خطی کتابخانه ملی، شماره 1386.
.........؛ عبرت نامه، نسخه خطی کتابخانه دانشگاه تهران، شماره 5731.
 
متون تاریخی
استرآبادی، میرزا مهدی خان؛ تاریخ جهانگشای نادری، تصحیح میترا مهرآبادی، تهران، دنیای کتاب، 1384
فسایی، میرزا حسن؛ فارس نامه ناصری، با تصحیح و مقدمه منصور رستگار رضایی، تهران، امیرکبیر، 1382.
رستم الحکماء، محمد هاشم آصف؛ رستم التواریخ، تصحیح میترا مهرآبادی، تهران، دنیای کتاب، 1382.
غفاری کاشانی، میرزا ابوالحسن؛ گلشن مراد، تاریخ زندیه، به اهتمام غلامرضا طباطبایی مجد، تهران، زرین، 1369.
کلانتر، میرزا محمد؛ روزنامه میرزا محمد کلانتر فارس، (شامل وقایع قسمت‌های جنوبی ایران از سال 1142 تا 1199 ه. ق)، به اهتمام عباس اقبال آشتیانی، تهران، انتشارات کتابخانه سنایی و کتابخانه طهوری، 1362.
منشی ترکمان، اسکندر بیگ؛ تاریخ عالم‌آرای عباسی، به کوشش فرید مرادی، تهران، موسسه انتشارات نگاه، 1390.
 
تحقیقات جدید
آرین پور، یحیی، از صبا تا نیما، (تاریخ 150 سال ادب فارسی) تهران، انتشارات زوار، 1372.
ادریسی آرتیمی، مهری؛ تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوره افشاریه و زندیه، تهران، پیام نور، 1385.
اشپولر، باسورث و دیگران؛ تاریخ‌نگاری در ایران، ترجمه و تألیف یعقوب آژند، تهران، گستره، 1380.
بهار، محمدتقی؛ سبک‌شناسی، یا تاریخ تطور نثر فارسی، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1386.
بیات، عزیز الله؛ شناسایی منابع و مآخذ تاریخ ایران، تهران، امیرکبیر، 1383.
پری، جان؛ کریم‌خان زند: تاریخ ایران بین سال‌های 1747 – 1779، ترجمه علی محمد ساکی، تهران، انتشارات آسونه، 1383.
ترکمنی آذر، پروین؛ کتابشناسی گزیده توصیفی تاریخ ایران دوره اسلامی تا پایان دوره قاجاریه، تهران، انتشارات سمت، 1378.
درایتی، مصطفی؛ فهرست وارۀ دست نوشته‌های ایران (دنا)،12 ج، تهران، انتشارات کتابخانه، موزه و مرکز اسنادمجلس شورای اسلامی، 1389.
رجائی، غلامعلی؛ ایران و کریم‌خان زند، نوآوری‌های کریم‌خان در دوره حکومت، تهران، نیکتاب، 1387.
............؛ تاریخ ایران بعد از اسلام، امیرکبیر، تهران، 1373.
سالاری شادی، علی؛ سیر تاریخ‌نگاری به زبان فارسی در ایران از آغاز تا پایان عصر ناصری، دانشگاه تبریز، 1383.
سید محمد جمیانی، عطا؛ روایت جنگ در تاریخ‌نگاری دوره زندیه، دانشگاه تهران، 1391.
صدری افشاری، غلامحسین؛ حکمی، نسرین؛ حکمی، نسترن؛ فرهنگ معاصر فارسی امروز، (ویراست جدید)، تهران، فرهنگ معاصر، 1381.
فراگنر، برت. گ؛ خاطرات نویسی ایرانیان، ترجمه مجید جلیلوند رضایی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1377.
قدیمی قیداری، عباس؛ تداوم و تحول تاریخ‌نویسی در ایران عصر قاجار، تهران، پژوهشکده تاریخ اسلام،1393.
میر جعفری، حسین، عاشوری نژاد، عباس؛ تاریخ‌نگاری و تحولات آن در ایران و جهان، تهران، دانشگاه پیام نور، 1386.
میلانی، عباس؛ تجدد و تجدد ستیزی در ایران، تهران، نشر آتیه، 1378.
ناروند، رضا؛ غروب خاندان زند، (کشمکش‌های نظامی و سیاسی جانشینان کریم‌خان زند، 1193 - 1209 ه.ق)، تهران، بی‌نا، 1354.
نوائی، عبدالحسین؛ کریم‌خان زند، تهران، شرکت سهامی کتاب‌های جیبی با همکاری مؤسسه انتشاراتی امیرکبیر،1376.
هدایتی، هادی؛ تاریخ زندیه: ایران در زمان کریم‌خان زند (1193 – 1165) تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1391.
همایی، جلال‌الدین؛ تاریخ ادبیات ایران، تهران، انتشارات هما، 1375.
ورهرام، غلامرضا؛ تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران در عصر زند، تهران، انتشارات معین، 1385.
..........؛ منابع تاریخ ایران در دوره اسلامی، تهران، امیرکبیر، 1371.
مقالات
آژند، یعقوب؛ «تاریخ‌نگاری دوره افشاریه و زندیه»، تاریخ‌نگاری در ایران، اشپولر، بارتولد و دیگران، ترجمه و تألیف یعقوب آژند، تهران، نشر گستره، 1380.
بهزادی، ناهید؛ «کندوکاوی در روزنامه میرزا محمد کلانتر فارس»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره 11، شهریور 1377.
خسرو بیگی، هوشنگ؛ «منصب کلانتر، در اوایل دوره قاجاریه»، پیک نور، سال اول، شماره یک، 1388.
زرگری نژاد، غلامحسین؛ «خاوری شیرازی و تثبیت مکتب تاریخ‌نویسی استرآبادی»، تاریخ، ضمیمه مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی، سال دوم، شماره یکم،1380.
..........؛ «رستم الحکما، هذیان به‌جای تاریخ»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، سال 4، ش 2 و 1، 1379.
لمتبون، آن؛ «ادبیات شرح‌حال‌نویسی در ایران»، تاریخ‌نگاری در ایران، تاریخ‌نگاری در ایران، اشپولر، بارتولد و دیگران؛ ترجمه و تألیف یعقوب آژند، تهران، نشر گستره، 1380.
ورهرام، غلامرضا؛ «پژوهشی در منابع تاریخ ایران در عصر زندیه»، جستارهای ادبی، شماره 74، پاییز 1365.
 
تحقیقات خارجی
Melville, Charles, Persian historiography, (a history of Persian Literature, x), general Editor Ehsan Yarshater, London, NewYork, I.B. Tauris, 1988.