تداوم آیین‌های شهریاری و دیوان‌سالاری ایران باستان در خلافت اسلامی

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسنده

دانشگاه آزاد اسلامی،واحد تهران مرکزی

چکیده

عرب شبه‌جزیره عربستان با پذیرفتن اسلام وارد مرحله جدیدی از شیوه حکومت شدند. کشورگشایی و فتح سرزمین‌های جدید از زمان ابوبکر آغاز شد اما فتوح اصلی از زمان خلیفه دوم شکل جدیدی به خود گرفت. اعراب تازه‌مسلمان به نام اسلام به نواحی مختلف ازجمله امپراتوری ایران هجوم بردند و در این هجوم بسیاری از سرزمین‌ها فتح شدند. عرب با فتح سرزمین‌های شرقی با گستره‌ای از شهرها و روستاها برخورد که اداره آن نیاز به بررسی دقیق، مساحی و سرشماری مشمولان باج و خراج داشت. با توجه به این‌که فاتحان دارای پیشینه تمدنی نبودند و بسیاری از آیین‌های ملک‌داری را نمی‌دانستند نیازمند نیروهای ورزیده و دانشمند سرزمین‌های مفتوح شدند. بنابراین، فاتحان عرب با یاری نومسلمانان ایرانی و آشنایی با دیوانسالاری گسترده ساسانی به طراحی دوباره همان تشکیلات اداری با تغییراتی جزئی پرداختند. بهترین یاری گران آن‌ها در اداره این دیوان‌ها و برپایی آیین‌های شهریاری، خاندان‌های اصیل ایرانی بودند که موجب انتقال آیین‌ها و سنن شهریاری ایرانی به حکومت‌های اسلامی شدند. بدین گونه این مسئله مطرح می‌شود: آیین‌ها و سنن شهریاری ایران باستان در چه زمینه‌هایی از خلافت اسلامی تداوم یافت؟ مطابق با مسئله مطرح‌شده، هدف این مقاله، بررسی پیامدهای تداوم آیین‌ها و سنن شهریاری ایران باستان در خلافت اسلامی است. نگارنده جهت بررسی متغیرهای تداوم آیین‌ها و سنن شهریاری ایران باستان و خلافت اسلامی از روش پژوهش توصیفی- تحلیلی و اسنادی به شیوه کتابخانه‌ای بهره برده و به این نتیجه دست‌یافت: حاکمان عرب مسلمان با گماردن ایرانیان در مصادر اداری و دیوانی نه‌تنها به قوام و استحکام بنیان‌های خلافت اسلامی یاری رساندند، بلکه با استعانت از آن‌ها در جهت برپایی آیین‌ها و سنن شهریاری، موجب تداوم و استمرار ملک‌داری ایرانی به دوره اسلامی شدند

کلیدواژه‌ها

موضوعات


ابن ابی ریبع، شهاب‌الدین احمد بن محمد (1329)، سلوک الممالک فی تدبیرالممالک، مصر، مطبعه کردستان العلمیه، هـ. ق الطبعه الاولی.
ابن اثیر، عزالدین ابوالحسن علی (بی‌تا)، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر.
ابن اعثم، ابو محمد احمد (بی‌تا)، الفتوح، بیروت، دار الندوه الجدیده، الطبعه الاولی.
ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد (بی‌تا)، مقدمه، بیروت، مؤسسه اعلمی.
ابن خلکان، احمد بن محمد (بی‌تا)، و فیات الاعیان و انبا ابنا الزمان، احسان عباس، بیروت، دارصادر.
ابن زنجویه، حمید بن مخلد (1406 هـ. ق/ 1986 م)، الاموال، شاکر ذئب فیاض، مرکز الملک فیصل للبحوث و اللدراسات الاسلامیه.
ابن طقطقی، محمد بن علی (بی‌تا)، الفخری فی الآداب السلطانیه، بیروت، دار صادر.
ابن مسکویه، ابوعلی احمد بن محمد (بی‌تا)، تجارب الامم، بغداد، آمد روز.
 ابن الندیم (بی‌تا)، الفهرست، مصر.
ابوریحان بیرونی (1923 م)، الآثار الباقیه عن القرون الخالیه، زاخائو، لایپزیک.
ابوعبید، قاسم بن سلام (1988)، الاموال، شرح عبدالامیر علی مهنا، الطبعه الاولی، بیروت، دارالحداثه.
ابویعلی، محمد بن حسین (1403 هـ. ق/ 1983)، الاحکام السلطانیه، تصحیح محمد الفتی، بیروت، دارالکتب العلمیه.
اصطخری، ابواسحاق، ابراهیم بن محمد (1870 م)، مسالک الممالک، دخویه.
امین، احمد (1357 هـ / 1938 م)، ضحی‌الاسلام، قاهره، لجنه التألیف و الترجمه و النشر.
دینکرد (1392)، بررسی دینکرد ششم، ترجمه مهشید میرفخرایی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
بلاذری، احمد بن یحیی (1865 م)، فتوح البلدان، لیدن، دخویه.
بیهقی، ابراهیم بن محمد (بی‌تا)، المحاسن و المساوی، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، مصر.
تاریخ سیستان (1366)، تصحیح بهار، تهران، پدیده (خاور).
ثعالبی، ابو منصور (بی‌تا)، تاریخ غرر السیر (غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم)، پاریس، زوتنبرگ.
ثعالبی، ابو منصور (1990)، آداب الملوک، تحقیق جلیل العطیه، بیروت، دارالغرب الاسلامی.
جمعی از خاورشناسان، (1336)، میراث ایران، زیر نظر ا. ج آربری، ترجمه بیرشک و دیگران، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
جهشیاری، ابوعبدالله، محمد بن عبدوس (1408 هـ /1988 م)، الوزرا و الکتاب، مقدمه حسن زین، دارالفکر الحدیث.
حتی، فیلیپ (1344)، تاریخ عرب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، فرانکلین.
حلاق، حسان (1986 م)، تعریب النقود و الدواوین فی العصر الاموی، الطبعه الثانیه، الشرکه العالمیه، للکتاب.
خوارزمی، عبدالله، محمد بن احمد (بی‌تا)، مفاتیح العلوم، فان فلوتن.
رجب‌زاده، هاشم (1377)، خواجه رشیدالدین فضل‌الله، تهران، نشر طرح نو.
سالم، عبدالعزیز (1406 هـ. ق/ 1986 م)، تاریخ الدوله العربیه، دارالنهضه العربیه.
سیوطی، جلال‌الدین (1406 هـ. ق/1986 م)، تاریخ الخلفا، تحقیق قاسم شماعی رفاعی و محمد عثمانی، الطبعه الاولی، بیروت، دارالقلم.
صابی، ابوالحسن هلال بن محسن (1383 هـ. ق/ 1964 م.)، رسوم دارالخلافه، میخائیل عواد، بغداد، مطبعه العانی.
طبری، محمد بن جریر (1407 هـ. ق/ 1987 م)، تاریخ الطبری (تاریخ الامم و الملوک)، الطبعه الثانیه، موسسه عزالدین للطباعه و النشر.
عقیلی، سیف‌الدین حاجی بن نظام (1364)، آثار الوزرا، تصحیح و تعلیق ارموی، چاپ دوم، تهران، اطلاعات.
عنایت، حمید (1350)، نهادها و اندیشه‌های سیاسی در ایران و اسلام، تهران، دانشگاه تهران.
قدامه بن جعفر (1979 م)، الخراج و صناعه الکتابه، شرح و تحقیق محمدحسین زبیدی، بغداد.
قمی، حسن بن علی (1313 ش/1353 ق)، تاریخ قم، ترجمه طهرانی، طهران، مطبعه مجلس.
کندی، ابوعمر محمد بن یوسف (1908 م)، الولاه و القضاه، تصحیح رفن گست، الآبا الیسوعیین، بیروت.
مآوردی، ابوالحسن علی بن محمد (1409 هـ. ق/ 1989 م)، الاحکام السلطانیه، تحقیق احمد مبارک بغدادی، الطبعه الاولی، کویت، مکتبه ابن قتیبه.
مآوردی، ابوالحسن علی بن محمد (1973 م)، الادب الدنیا و الدین، محقق مصطفی سقا، قاهره، مصطفی البابی.
متز، آدام (1377، هـ. ق/ 1957 م)، الحضاره الاسلامیه فی القرن الرابع الهجری، ترجمه به عربی محمد عبدالهادی، ابوریده، قاهره، لجنه التألیف.
مستوفی قزوینی، حمد بن ابی بکر (1339)، تاریخ گزیده، به اهتمام عبدالحسین نوایی، تهران، بی نام.
مقدسی، شمس‌الدین محمد بن احمد (1906 م)، احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، الطبعه الثانیه، لیدن، بریل.
مقریزی، تقی‌الدین، احمد بن علی (1407 هـ. ق)، النقود الاسلامیه، تحقیق محمد سید علی بحر العلوم، الطبعه الاولی، قم، شریف رضی.
نخجوانی، محمدبن هندوشاه (1964 م.)، دستورالکاتب فی تعیین المراتب، به اهتمام علیزاده، مسکو، بی نام.
نظام الملک (2535)، سیر الملوک (سیاستنامه)، به کوشش هیوبرت دارک، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
نقشبندی، ناصرمحمود (1389 هـ. ق/ 1969 م)، الدرهم الاسلامی، بغداد، مطبوعات المجمع العملی العراق.
یحیی بن آدم (بی‌تا)، الخراج، لیدن، جوینبول.
یعقوبی، احمدبن واضح (1379 هـ. ق/1960 م)، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دارصادر.
Bosworth, C.A, (1978), “karagh”, Encyclopedia of Islam, vol. IV, Leiden.
Hinz, Walter, (1970), Islamische Masse und Gewichte, Leiden/ Koln, Brill.
Kremer, Avon, (1983), Kultur geschichte d orients, Dehli.
Rosental, E. i. J. (1958), Political thought in medieval Islam, England, Cambridge university press.
Walker, (1967), A catalogue of the Arabs-Sasanian coins, London.