تحلیلی بر کنش‌های اقتصادی فرمانروایان ایرانی و پیوند آن با قدرت و امنیت (با تأکید بر عملکرد شاه‌عباس اول، نادرشاه افشار و کریم‌خان زند)

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسنده

هیات علمی گروه تاریخ دانشگاه شیراز

چکیده

در تاریخ عقاید اقتصادی، اندیشه‌ها و آراء فکری هر مکتب منعکس‌کننده شرایط اجتماعی، سیاسی و ساخت فلسفی جامعه در دوران تأسیس و توسعه آن مکتب است، به همین علت هر اندیشه اقتصادی، تحت تأثیر محیط اجتماعی و شرایط سیاسی زمان قرار می‌گیرد. مرکانتیلیسم به‌عنوان مقطع تاریخی تقریباً از ابتدای قرن شانزدهم میلادی آغاز و در سال 1776 م/1191 ق، با انتشار کتاب ثروت ملل آدام اسمیت اعتبار خود را از دست می‌دهد. مکتب مرکانتیلیسم درواقع بیانگر دغدغه‌های نخبگان سیاسی در آغاز پیدایش دولت مدرن بود. ازآنجاکه در آن دوران، مسئله شکل‌گیری و انسجام دولت - ملت اولویت خاصی دارا بود، فعالیت‌های اقتصادی نیز در خدمت هدف ایجاد دولت قوی درآمد. ازلحاظ زمانی دوره تاریخی یادشده تقریباً مصادف با آغاز حکومت صفویه تا سال‌های پایانی فرمانروایی کریم‌خان زند در ایران است. اگرچه اقدامات شاه‌عباس اول، نادرشاه افشار و کریم‌خان زند را نمی‌توان به‌طور دقیق منطبق بر دیدگاه نظریه‌پردازان عصر سوداگری دانست، اما می‌توان برخی از عملکردها و کنش‌های اقتصادی آنان را در این راستا موردبررسی و تحلیل قرارداد. لذا پژوهش حاضر از برخی شاخصه‌های رویکرد مرکانتیلیستی در جهت فهم عملکرد حاکمان ایرانی در آن مقطع زمانی بهره برده و از این طریق تلاش می‌شود، چارچوب تئوریک تحقیق را در تحلیل مستندات ‌و داده‌ها به کاربرد. نتایج این مطالعه حاکی است، عملکرد و ماهیت فعالیت‌های اقتصادی فرمانروایان یادشده را بایستی بر محور پاسخگویی به ثروت، قدرت و ایجاد امنیت هر چه بیشتر حکومت‌های آنان جستجو کرد. پژوهش ‌حاضر با روش توصیفی ‌و تحلیلی و شیوه کتابخانه‌ای و با استناد به منابع اصلی و مطالعات جدید سامان‌یافته است

کلیدواژه‌ها

موضوعات


اسدپور، حمید (1387). تاریخ اقتصادی و سیاسی خلیج‌فارس در عصر افشاریه و زندیه، تهران: موسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی.
استرآبادی، میرزا مهدی خان (1377). جهانگشای نادری، تصحیح عبدالله انوار، تهران: انجمن آثار ملی.
امین، عبدالامیر (1370). منافع بریتانیا در خلیج‌فارس. ترجمه علی رجبی یزدی. تهران: امیرکبیر.
اوتر، ژان. (1363). سفرنامه ژان اوتر. ترجمه علی اقبالی. تهران: جاویدان.
باستانی پاریزی، محمدابراهیم (1348)، سیاست و اقتصاد عصر صفوی، تهران: صفی علیشاه.
بدن، لوئی (1340)؛ تاریخ عقاید اقتصادی، ترجمه هوشنگ نهاوندی، تهران: چاپخانه بهمن.
پری، جان (1365) کریم‌خان زند. ترجمه علی‌محمد ساکی. تهران: فراز.
تاورنیه، ژان باتیست (1336) سفرنامه تاورنیه، مترجم: ابوتراب نوری، با تجدیدنظر کلی: حمید شیرانی، تهران.
تفضلی، فریدون (1372)؛ تاریخ عقاید اقتصادی (از افلاطون تا دوره معاصر)، تهران: نی.
حائری، عبدالهادی. (1380). نخستین رویارویی اندیشه گران با دو رویه بورژوازی غرب. تهران: امیرکبیر.
خواجگی اصفهانی، محمد معصوم (1368)، خلاصه السیر (تاریخ روزگار شاه صفی)، تهران: نشر علمی.
دلاواله، پیترو. (1370). سفرنامه پیترو دلاواله. ترجمه محمود بهفروزی. تهران: قطره.
سلوت، ب. ج. (1993 م). عرب الخلیج (الفارسی). ترجمه عایده خوری. ابوظبی. امارات.
سیوری، راجر. (1366). ایران عصر صفوی. ترجمه کامبیز عزیزی. تهران: سحر.
شارل، ژید (1370). تاریخ عقاید اقتصادی، کریم سنجابی، تهران: دانشگاه تهران.
شاردن، ژان (1350)، سیاحت‌نامه شاردن، ترجمه محمد عباسی،، تهران: امیرکبیر.
شعبانی، رضا (1377)، تاریخ تحولات سیاسی- اجتماعی ایران در دوره‌های افشاریه و زندیه، تهران: سمت.
عالم، عبدالرحمن (1384)، تاریخ فلسفه سیاسی غرب، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین‌الملل.
عیسوی، چارلز (1362)، تاریخ اقتصادی ایران، ترجمه یعقوب آژند، تهران: گستره.
فرانکلین، ویلیام. (1358). مشاهدات سفر از بنگال به ایران در سال‌های 1787- 1786 م. ترجمه محسن جاویدان. تهران: دانشگاه تهران.
فریر، رانلد (1380). «تجارت در دوره صفویان». ترجمه یعقوب آژند. تهران: جامی. تاریخ ایران در دوره صفویان، پژوهش دانشگاه کمبریج.
فریزر، جیمز (1389)، تاریخ زندگی نادرشاه، ترجمه ابوالقاسم ناصرالملک (قراقوزلو)، تدوین صادق رضازاده شفق، جلد اول، تهران: انتشارات سپهر ادب.
فلسفی، نصرالله. (1342). سیاست خارجی ایران در دوره صفویه. تهران: سازمان کتاب‌های جیبی.
فلسفی، نصرالله. (1344). زندگانی شاه‌عباس اول (دوره پنج‌جلدی). تهران: انتشارات علمی.
فلور، ویلم. (1371). هلندیان در جزیره خارک. ترجمه ابوالقاسم سری. تهران: انتشارات توس.
فلور، ویلم. ((1395). تاریخ مالی ایران در روزگار صفویان و قاجاریان، ترجمه ابوالقاسم سری، تهران: نشر طوس.
فوران، جان. (1377). مقاومت شکننده. ترجمه احمد تدین. تهران: مؤسسه خدمات فرهنگی رسا.
قدیری اصل، باقر (1364)، سیر اندیشه‌های اقتصادی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
گرمون، استفان رأی. (1378). چالش برای ثروت و قدرت در جنوب ایران. ترجمه حسن زنگنه. قم: همسایه.
لکهارت، لارنس. (1381). مجموعه مقالات ایران در زمان نادرشاه. ترجمه رشید یاسمی. تهران: دنیای کتاب.
لکهارت، لارنس. (1357). نادرشاه. ترجمه مشفق همدانی. تهران: امیرکبیر.
کروسینسکی، تادوزیودا (1363) سفرنامه، ترجمه عبدالرزاق دنبلی (مفتون)، تصحیح مریم میراحمدی تهران: طوس.
منشی، اسکندر بیگ ترکمان (1350). عالم‌آرای عباسی. به کوشش ایرج افشار. تهران: امیرکبیر.
مهمید، محمدعلی (1361)، پژوهشی در تاریخ دیپلماسی ایران. تهران: نوبهار.
نوذری، حسینعلی (1379)، تاریخ، روش‌شناسی و تاریخ‌نگاری، تهران: نشر طرح نو.
وینسنت، آندرو (1391)، نظریه‌های دولت، ترجمه حسین بشیریه، تهران: نی.
مقالات
بالام، دیوید، وست، مایکل (1386)، ثروت و قدرت: مرکانتالیسم و ناسیونالیسم اقتصادی، ترجمه سید امیر نیاکویی، راهبرد یاس، شماره 10، تابستان.
تفضلی، فریدون. (1381). از یونان و روم باستان تا انقلاب صنعتی: تکامل آهسته اندیشه‌ها و شیوه تفکر اقتصادی.تحقیقات اقتصادی دانشگاه تهران. پاییز و زمستان 1381. شماره 61.
دهقان نژاد، مرتضی (1383). ابریشم و تأثیر آن بر روابط خارجی ایران و اروپا در عصر صفوی، مجموعه مقالات ایران‌زمین در گستره تاریخ صفویه، تبریز: نشر ستوده.
منابع انگلیسی:
Allen,C. H (1978). Sayyids, Shets and Sultans: Politics and Trade in Masqat Under The Al Bu Said 1785-1914 Unpublished Ph.D Thesis. University of Washington.
Chaudhuri. K.N. (1963). "The East India Company and the Export of Treasure in the Early Seventeeth Century" In Economic History Review,2nd series,volume XVI
Floor,willem(1993).The Dutch and Persian Silk Trade.Etudes Safavid.Edited by Jean Calmard,Paris-Tehran.Institute Franca is De Recherche En Iran.
Magnusson, Lars G. (2003), "Mercantilism", A Companion to the History of Economic Thought, Samuels, j.warren, e.biddle, john jeff.b.davis (eds), Blackwell
Mun, Thomas, (1949), England's Treasure by Foreign Trade or the Balance of our Foreign Trade Is the Rule of our Treasure (1628 F.Ed), Oxford: Basil Blackwell.
Randy Epping, (1992), A Beginner’s Guide to the World Economy (New York: Vitage Books).
Sajadi,Jila, (1985), The East India Company Trade with Iranian Port at the End of the 18th and Beginning of the 19th Century.A Geographical Study,Unpublished Ph.D Thesis, University of Southampton.
Schumpeter, Joseph A, (1981), History of Economic Analysis, 12th Impression,Routledge.
Steensgaard, Niels. (1974). the Asian Trade Revolution of the Seventeenth Century.the East India Companies and the Decline of the Caravan Trade (Chicago and London: the university of Chicago press).