منابع آگاهی دیپلماتیک در ایران دوره قاجار

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 دانش آموخته دکتری تاریخ ایران بعد از اسلام دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره) قزوین

2 دانشیار گروه تاریخ دانشگاه بین المللی امام خمینی .قزوین. .ایران.

3 استادیار گروه تاریخ دانشگاه بین المللی امام خمینی. قزوین. ایران.

چکیده

"آگاهی" پروسه‌ای اکتسابی است که انسان در تعامل با دیگران و در فرآیند آموزش کسب می‌کند. با توجه به حاکمیت قواعد سنتی بر حوزه‌ی مناسبات دیپلماتیک ایران، نیاز به بروزرسانی این قواعد ضروری می‌نمود. روند تدریجی تشکیل و نهادینه شدن وزارت دول خارجه در طول دوره‌ی قاجار، این فرصت را فراهم آورد تا با برداشتن گامی در راستای این انسجام، منابع آگاهی‌بخش دیپلماتیک آن نیز تحول یافته و با سیر مدرنیزاسیون اداری این نهاد منطبق گردد. منابع آگاهی دیپلماتیک به منشأ دانش در این حوزه اطلاق می‌شود؛ سیر تحول این منابع مساله پژوهش حاضر است. منابع آگاهی دیپلماتیک کدامند؟ و مسیر تحول آن در طول دوره‌ی قاجار چگونه بود؟ سوالی اساسی است که مساله‌ی پژوهش حاضر را شکل می‌دهد. بنابراین فرضیه‌ی تحقیق اینگونه تنظیم شد: سیر تحول منابع آگاهی دیپلماتیک در ایران سیری است از کسب آگاهی شفاهی به سمت آگاهی مبتنی بر آموزش. تحول منابع آگاهی در دوره‌ی قاجار ارتباطی دوسویه با رشد نهاد دیپلماتیک دارد یعنی تحول در منشأهای آگاهی، تحول در نهاد را نیز به دنبال داشته است و بالعکس؛ یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد در دوره‌ی اول قاجار منشأهای آگاهی عموما شفاهی هستند و با گسترش مناسبات خارجی، آگاهی تجربی نیز شکل می‌گیرد. در دوره‌ی تحول تشکیلات دیپلماتیک، شاهد رشد آگاهی تجربی و گام‌های آن به سوی آگاهی مبتنی بر آموزش هستیم؛ این پروسه در دوره‌ی آخر قاجار با تشکیل مدرسه‌ی عالی علوم سیاسی تکمیل و منشأ آگاهی‌های دیپلماتیک به آموزش مدون تغییر می‌یابد. در جستار حاضر با روش توصیفی-تبیینی به سیر این تحول پرداخته می‌شود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


اتکین، موریل. (1382). روابط ایران و روس 1828-1780، ترجمه‌ی محسن خادم، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
آدمیت، فریدون. (1360). آشفتگی فکر تاریخی، بی‌جا، بی‌نا.
آشتیانی، عباس‌اقبال. (1340). میرزاتقی‌خان امیرکبیر، به کوشش ایرج افشار، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
اصیل، حجت‌اله (گردآوری و مقدمه). (1381). رساله‌های میرزاملکم‌خان ناظم‌الدوله، تهران، نشر نی.
افشار، میرزا مصطفی. (1349). سفرنامه خسرومیرزا به پطرزبورگ، به کوشش محمد گلبن، تهران، چاپخانه اتحاد.
امین، سیدحسن. (1378). یکصدمین سالگشت تأسیس مدرسه علوم سیاسی در ایران، مجله اطلاعات سیاسی-اقتصادی، شماره‌ی 150-149.
امین‌الدوله، میرزاعلی‌خان. (1391). راهنمای سفرا (مقررات و قوانین راجع به به وزارت امور خارجه)، به کوشش فرهاد طاهری، تهران، انتشارات کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی و انتشارات سفیر اردهال.
ایلچی، میرزاابوالحسن‌خان. (1364). حیرت‌نامه، به کوشش حسن مرسل‌وند، تهران، موسسه خدمات فرهنگی رسا.
بهبهانی‌کرمانشاهی، میرزاآقااحمد. (1369). مرآت‌الاحوال جهان‌نما، به اهتمام: علی دوانی، تهران، امیرکبیر.
بیانی، خانبابا. (بی‌تا). سیاست ناپلئون در ایران در زمان فتحعلی‌شاه، تهران، شرکت چاپ کتاب.
بیانی، خانبابا، پنجاه سال دربار ناصری، تهران، نشر علم، 1375.
بینا، علی‌اکبر. (1333). تاریخ سیاسی و دیپلماسی ایران: از گلناباد تا ترکمنچای، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
تفرشی، مجید. (1370).مدارس عالی حقوق و علوم سیاسی در ایران از ابتدا تا تأسیس دانشگاه تهران، دوره 1، شماره‌ی 1.
توکلی، احمد، تاریخچه وزارت امور خارجه و اولین اساسنامه آن، تهران، نشریه وزارت امور خارجه، شماره‌ی دوم، ج اول، 1328.
خاوری شیرازی، میرزافضل‌الله. (1380). تاریخ ذوالقرنین، به تصحیح: ناصر افشارفر، تهران، سازمان چاپ انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
خرازی، سعید. (1384). روابط با آتاتورک و جانشینانش: تاریخچه روابط ایران و ترکیه در دورۀ پهلوی، ماهنامه اندیشه و تاریخ سیاسی ایران معاصر، سال چهارم، شماره 40.
خسروی‌زاده صباح. (1396). تشکیلات و آداب دیپلماتیک در ایران از آغاز قاجار تا پایان دورۀ ناصری، تهران، انتشارات وزارت امور خارجه.
خسروی‌زاده، صباح. پورمحمدی املشی، نصرالله. فلاح‌توتکار، حجت. بهشتی‌سرشت، محسن. (1396). دستورالعمل‌های دیپلماتیک در ایران دوره قاجار، فصلنامه گنجینه اسناد، شماره‌ی 109.
خورموجی، محمد جعفر. (1363). حقایق‌الاخبار ناصری، به کوشش حسین خدیوجم، تهران، نشر نی.
رایت، سردنیس. (1383). انگلیسیان در ایران، ترجمه‌ی غلامحسین صدری افشار، تهران، نشر اختران.
رسایل سیاسی عصر قاجار. (1379). به تصحیح غلامحسین زرگری‌نژاد، تهران، کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
روزنامه شفق سرخ. (1305). شماره‌ی 585.
روزنامه کوشش. (1342 ق.). شماره‌های 101-93
روزنامه نامه اطلاعات. (1305). شماره‌ی 27.
روزنامه وقایع اتفاقیه. (1373). تهران، انتشارات کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران با همکاری مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها، شماره‌های 131-130.
ریاحی، محمد امین. (1368). سفارتنامه های ایران (گزارش‌های مسافرت و ماموریت سفیران عثمانی در ایران)، تهران، انتشارات توس.
سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران (ساکما)، شناسه‌ی سند: 1782-210
سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران (ساکما)، شناسه‌ی سند: 30164/297.
سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران (ساکما)، شناسه‌ی سند: 29162/240.
سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران (ساکما)، نسخه‌ی خطی شماره‌ی: 12914.
سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران (ساکما)، نسخه‌ی خطی شماره‌ی: 16639/5.
سایکس، سرپرسی. (1380). تاریخ ایران، ترجمه‌ی سیدمحمدتقی فخر داعی گیلانی، تهران، انتشارات افسون.
شوشتری، عبدالطیف. (1363). تحفه‌العالم و ذیل‌التحفه، به اهتمام: صمد موحد، تهران، کتابخانه طهوری.
شیرازی، میرزاصالح. (1387). مجموعه سفرنامه‌های میرزاصالح شیرازی، تصحیح: غلامحسین میرزاصالح، تهران، انتشارات نگاه معاصر.
صفی‌نیا، رضا. (1328). تاریخچه تشکیل وزارت امور خارجه ایران، تهران، سالنامه کشور ایران، سال چهارم.
صورت عهدنامه‌ها و قراردادها، تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، نسخه‌ی خطی شماره‌ی 1569.
عاقلی، باقر. (1377). مدرسه علوم سیاسی، مدرسه عالی حقوق-دانشکده حقوق و علوم سیاسی، فصلنامه تاریخ معاصر ایران، سری 2، شماره‌ی 7
علوی شیرازی، محمدهادی. (1363). دلیل‌السفرا؛ سفرنامه میرزا ابوالحسن‌خان شیرازی، ایلچی، به روسیه، به تصحیح محمد گلبن، تهران، دنیای کتاب.
کاظم‌زاده، فیروز. (1354). روس و انگلیس در ایران 1914-1864 پژوهشی درباره امپریالیسم، ترجمه‌ی منوچهر امیری، تهران، شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.
کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد و تامین منابع علمی دانشگاه تهران (کمادات)، سند شماره‌ی: 9396/3.
 کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی (کمام)، نسخه‌ی خطی شماره‌ی: 1199.
کیوانی، مجدالدین (به کوشش). (1390). نظام‌نامه‌ی مأمورین وزارت امور خارجه، نشریه پیام بهارستان (ویژه نامه قانون و حقوق)، تهران، شماره‌ی اول.
مارتسنگ. (1301 ق). رهنمای سفرا، میرزاعبدالرسول منشی تبریزی، بمبئی، بی‌نا (سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، نسخه‌ی خطی شماره‌ی 20774-6).
محمود، محمود. (1353). تاریخ سیاسی روابط ایران و انگلیس در قرن نوزدهم، تهران، انتشارات اقبال.
مرتنس، بران. (1395). قوانین‌السفرا؛ رساله‌ای درباره‌ی آداب دیپلماسی زمانه قاجار، ترجمه‌ی میرزاابراهیم ملکم، به کوشش صباح خسروی‌زاده و فاطمه امیری‌پری، تهران، انتشارات مهاجر.
مرتنس، بران. (بی‌تا). اشتهارنامه در قواعد سفرا، ترجمه‌ی میرزاابراهیم ملکم، تهران، کتابخانه و موزه ملی ملک، نسخه‌ی خطی شماره‌ی 1/1170.
ممتحن‌الدوله شقاقی، میرزامهدی‌خان. (1379). مآثر مهدیه، [برای] مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، تهران، مرکز چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه.
ممتحن‌الدوله، مهدی‌بن رضاقلی. (1353). خاطرات ممتحن‌الدوله، به کوشش حسینقلی‌خان شقاقی، تهران، امیرکبیر.
ناظم‌الدوله، میرزاملکم. (بی‌تا). کتابچه غیبی، تهران، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، نسخه‌ی خطی شماره‌ی 9301.
نوازنی، بهرام. (1369). عهدنامه مودت ایران و شوروی «26 فوریه 1921»، تهران، نشر همراه.
هدایت، رضاقلی. (1380). تاریخ روضه‌الصفای ناصری، به تصحیح و تحشیه جمشید کیانفر، تهران، انتشارات اساطیر.
وِژژه و لَلَن. (بی‌تا). قوانین دولت قویه فرانسه، مترجم رضاریشار پاریسی، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، نسخه‌ی خطی شماره‌ی 2286-1.