نقش عالمان شیعه مهاجر ایرانی در گسترش معارف شیعی دکن (مطالعه موردی دوره عادل‌شاهیان و نظام‌شاهیان)

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ اسلام دانشگاه اصفهان

2 استاد گروه تاریخ دانشگاه اصفهان

3 استادیار گروه تاریخ دانشگاه اصفهان

چکیده

دولت‌های شیعه عادل ‌شاهیان (895 – 1097 هـ ق) و نظام‌ شاهیان (895 – 1046 هـ ق) مصادف با حاکمیت صفویان در ایران و به سبب ارتباط نزدیک با آنان، از دانشمندان شیعه مهاجر ایرانی برای گسترش معارف شیعی در مناطق تحت حاکمیت خود بهره بردند و با تلاش این دانشمندان هویت شیعی در بین ساکنان این مناطق نهادینه شد؛ به‌گونه‌ای که این هویت پس از قرن‌ها هنوز عامل تعیین‌کننده‌ای در اندیشه‌های مذهبی ساکنان منطقه دکن است. سؤال اصلی پژوهش این است که دانشمندان شیعه مهاجر ایرانی چه نقشی در گسترش معارف شیعی در بین ساکنان قلمرو دولت‌های عادل‌ شاهیان و نظام -شاهیان داشته‌اند؟ فرضیه این است که دانشمندان شیعه مهاجر ایرانی با به‌کارگیری توان علمی و مذهبی خود ازجمله تربیت شیعی حکام، تشکیل کلاس‌های درس، برگزاری جلسات مناظره، تألیف کتب شیعی و برگزاری مراسم مذهبی در نهادینه ‌شدن مذهب ‌تشیع در بین ساکنان مناطق تحت‌ حاکمیت دولت‌های عادل ‌شاهی و نظام ‌شاهی مؤثر بوده‌اند. دست‌آوردهای پژوهش حاکی از آن است که دانشمندان شیعه با فعالیت در زمینه‌های ذکرشده در مناطقی که پیش‌ازاین کمترین شناخت نسبت به تشیع وجود داشت، توانستند بیشترین اثرگذاری در بین ساکنان این مناطق جهت آشنایی با آموزه‌های مذهب تشیع را بر جای گذارند؛ به‌گونه‌ای که هرساله بر سیل جمعیت مشتاقان به فراگیری علوم شیعی و حضور در محافل علمی و مذهبی که توسط آنان تأسیس شده بود افزوده می‌شد. نظر به اهمیت موضوع این پژوهش به روش توصیفی – تحلیلی و مبتنی بر منابع کتابخانه‌ای صورت گرفته است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


آفتاب، اصغر، (۱۳۴۲). تاریخ‌نویسی در هند و پاکستان، لاهور، خانه فرهنگ جمهوری اسلامی ایران.
آقابزرگ تهرانی، (بی‌تا). محمد محسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، گردآورنده احمد بن محمد حسینی، بیروت، لبنان، ناشر دارالاضواء.
آقابزرگ تهرانی، (بی‌تا). محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، ج ۴ و ۵، قم، موسسه اسماعیلیان.
ارشاد، فرهنگ، (۱۳۶۵). مهاجرت تاریخی ایرانیان به هند قرن ۸ تا ۱۸ میلادی، تهران، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
اطهر رضوی، سید عباس (۱۳۹۶). تاریخ اجتماعی – فکری شیعه اثناعشری در هند، ج ۲، ترجمه عبدالحسین بینش، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
اطهررضوی، سید عباس، (۱۳۷۶). شیعه در هند، ترجمه مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی، ج ۱، قم، دفتر تحقیقات اسلامی حوزه علمیه قم.
اطهررضوی، سید عباس، (۱۳۹۶). تاریخ اجتماعی – فکری شیعه اثناعشری در هند، ترجمه منصور معتمدی، ج ۱، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
افراسیاب پور، علی‌اکبر، (۱۳۹۵). «نقش شیعیان ایرانی در پیدایش حکومت‌های شیعی هند»، اطلاعات حکمت و معرفت، شماره ۱۰.
الگود، سیریل، (۱۳۵۷). طب در دوره صفویه، ترجمه محسن جاویدان، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
بدائونی، عبدالقادر (۱۳۸۰). منتخب التواریخ، تصحیح مولوی احمدعلی صاحب، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
بسطامی، علی بن طیفور، (بی‌تا). حدائق السلاطین فی کلام الخواتین، تصحیح دکتر شریف النساء انصاری، حیدرآباد، دانشگاه عثمانیه.
بهادر، امیرالملک سید محمد صدیق حسن خان، (۱۲۹۳ ق). شمع انجمن، هند، بی‌نا.
بهار، محمدتقی، (۱۳۴۹). سبک شناسی و تاریخ تطور نثر فارسی، ج ۳، تهران، انتشارات امیرکبیر.
بهنیافر، احمدرضا، (۱۳۹۸). «خدمات تمدنی امیر فتح الله شیرازی در دربار اکبرشاه گورکانی»، دوفصلنامه مطالعات شبه قاره دانشگاه سیستان و بلوچستان، سال ۱۱، شماره ۳۷، صص ۲۴ – ۹.
تنکابنی، میرزا محمد سلیمان، (۱۳۰۴ ق). قصص العلماء، به تصحیح سید جمال الدین واعظ همدانی، چاپ سنگی.
توفیق شیرازی، رفیع الدین ابن نورالدین، (۱۴۷۲ م). تذکره الملوک، حیدرآباد هند.
ثبوت، اکبر (۱۳۷۵). برات، دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، ج ۲، تهران، بنیاد دائره المعارف اسلامی.
جعفریان، رسول، (۱۳۸۷). اطلس شیعه، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح.
حجتی، حمیده، (۱۳۷۵). «طاهر دکنی» دانشنامه ادب فارسی، انوشه، تهران: چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ.
حسینی زاده، سید محمدعلی، (۱۳۸۰). اندشه سیاسی محقق کرکی، مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی پژوهشکده اندیشه سیاسی اسلام، قم، دفتر تبلیغات اسلامی.
حسینی، خورشاه بن قباد، (۱۳۷۹). تاریخ ایلچی نظام شاه، به تصحیح و اضافات دکتر محمدرضا نصیری و کوئیچی هانه­دا، تهران، نشر آثار و مفاخر فرهنگی.
حکمت، علی‌اصغر (۱۳۳۷). سرزمین هند؛ بررسی تاریخی و اجتماعی و سیاسی و ادبی هندوستان از ادوار باستان تا عصر حاضر، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
خانزمان خان، غلامحسین خان (۱۳۷۷). تاریخ آصف‌جاهیان/ گلزار آصفیه، به اهتمام محمدمهدی توسلی، اسلام‌آباد، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
خواجگی شیرازی، (۱۳۷۵). النظامیه فی مذاهب الامامیه، به تصحیح علی اوجبی، تهران، نشر میراث مکتوب.
خوافی، شاهنوازخان صمصام الدوله، (۱۸۸۸ م). مآثرالامرا، تصحیح مولوی عبدالرحیم، کلکته، بی نا.
خوانساری، محمدباقر، (۱۳۹۰ ق). روضات الجنات، تهران، بی‌نا.
دالساندری، (۱۳۸۱). سفرنامه‌های ونیزیان در ایران، ترجمه منوچهر امیری، تهران، انتشارات خوارزمی.
دانشنامه جهان اسلام، (۱۳۸۱). زیرنظر غلامعلی حداد عادل، ج ۱۸، د – ز (دکن، ذوالقرنین)، تهران، بنیاد دائره المعارف اسلامی.
روملو، حسن بیک (۱۳۴۹). احسن التواریخ، تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران.
ریاض الاسلام، (۱۳۹۱). تاریخ روابط ایران و هند، ترجمه محمد باقر آرام و عباسقلی غفاری فرد، تهران، امیرکبیر.
زبیری، میرزا ابوالقاسم، (بی‌تا). تاریخ بیجاپور مسمی به بساتین السلاطین، از ابتدای دولت عادل شاهیه تا انقراض دولت موصوف، حیدرآباد دکن.
سبحانی، توفیق، (۱۳۷۷). نگاهی به تاریخ ادب فارسی در هند، تهران، انتشارات شورای گسترش زبان و ادب فارسی.
شاردن، ژان، (۱۳۴۵ – ۱۳۳۵). سیاحتنامه شاردن، ج ۴ و ۸، ترجمه محمد عباسی، تهران، انتشارات امیرکبیر.
شاردن، ژان، (۱۳۷۲). سفرنامه شاردن، ج ۵، ترجمه اقبال یغمایی، تهران، نشر توس.
شایگان، (۱۳۶۲). داریوش، ادیان و مکتب‌های فلسفی هند، تهران، انتشارات امیرکبیر.
شبلی نعمانی، (۱۳۶۳). شعر العجم، ج ۳، ترجمه فخر داعی گیلانی، چاپ سوم، تهران، انتشارات دنیای کتاب.
شوشتری، قاضی نورالله، (۱۳۷۶). مجالس المومنین، ج ۲، تصحیح سید احمد عبدمنافی، تهران، کتابفروشی اسلامیه.
شیرازی، رفیع الدین، (بی‌تا). تذکره الملوک، نسخه خطی، موزه سالار جنگ، حیدرآباد، ش ۱۴۲ / ۳۶۲.
شیرازی، نظام‌الدین احمد (۱۹۶۱ م). حدیقه السلاطین قطب شاهی، به تصحیح و تحشیه سید علی‌اصغر بلگرامی، حیدرآباد، اداره ادبیات اردو.
صبا، محمدمظفر حسین، (۱۳۴۳). تذکره روز روشن، به تصحیح و تحشیه محمدحسین رکن زاده آدمیت، تهران، رازی.
صدرالافاضل، مرتضی، (۱۳۷۳). مطلع الانوار «احوال دانشوران شیعه پاکستان و هند»، ترجمه محمد هاشم، مشهد، آستان قدس رضوی.
صفا، ذبیح‌الله، (۱۳۷۱). تاریخ ادبیات در ایران، ج ۵، تهران، انتشارات فردوس.
صفت گل، منصور، (۱۳۸۱). ساختار نهاد و اندیشه دینی در ایران عصر صفوی، تهران، خدمات فرهنگی رسا.
صوفی ملکاپوری، ابوتراب محمد عبدالجبارخان، (۱۳۲۸). محبوب الوطن / تذکره سلاطین دکن، حیدرآباد.
طباطبا، علی بن عزیزالله، (۱۳۵۵ ق). برهان مآثر، حیدرآباد دکن، مجلس مخطوطات فارسیه.
طریحی، محمد سعید، (۲۰۰۵ م). اعلام الهند، موسسه البلاغ.
عظیم آبادی، حسین قلی خان، (۱۹۸۳ م). تذکره نشتر عشق، ج ۳، با تصحیح و مقدمه اصغر جانفذار، زیرنظر اعلان خان افصح زاده و جابلقاداد علیشایف، دانش.
فراهانی منفرد، مهدی (۱۳۷۷). مهاجرت علمای شیعه از جبل عامل به ایران در عصر صفوی، تهران، امیرکبیر.
قادری، سید محی‌الدین، (۱۳۸۶). میر محمد مؤمن استرآبادی مروج تشیع درجنوب هند، مترجم عون علی جاروی، با مقدمه‌ای از سید علی‌قلی قرائی، چاپ اول، قم، نشر مورخ.
قمی، احمدبن حسین، (۱۳۸۳). خلاصه التواریخ، تصحیح احسان اشراقی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
گریمبرگ، کارل، (۱۳۶۹). تاریخ بزرگ جهان، ج ۳، ترجمه ضیاءالدین دهشیری، تهران، نشر یزدان.
مدرس تبریزی، محمدعلی، (۱۳۶۹). ریحانه الادب، ج ۳، تهران، کتابفروشی خیام.
مظفر، محمدحسین، (۱۳۶۸). تاریخ شیعه، ترجمه و نگارش سید محمدباقر حجتی، بی‌جا، دفتر نشر و فرهنگ اسلامی.
میرخواند، (۱۳۳۹). روضه الصفا، ج ۸، تهران، انتشارات سرور.
میرعالم، ابوالقاسم ابن رضی الدین الموسوی، (۱۳۰۹ ق). حدیقه العالم، ج ۱، حیدرآباد دکن، ناشر سید عبداللطیف الشهیریه.
مینورسکی، (بی تا) سازمان اداری حکومت صفوی یا تحقیقات و حواشی و تعلیقات استاد مینورسکی بر تذکره الملوک، ترجمه مسعود رجب نیا، تهران، کتابفروشی زوار.
نصرآبادی، محمد طاهر، (۱۳۷۹). تذکره نصرآبادی، به کوشش احمد مدقق یزدی، انتشارات دانشگاه یزد.
نهرو، جواهر لعل، (۱۳۶۱). کشف هند، ج ۱، ترجمه محمود تفضلی، تهران، انتشارات امیرکبیر.
هندوشاه، محمد بن قاسم، (۱۳۰۱ ق). گلشن ابراهیمی، تاریخ فرشته، ج ۲، هند، چاپ سنگی، بی‌جا.
هندوشاه، محمد بن قاسم، (۱۳۸۸). تاریخ فرشته، ج ۲، تصحیح دکتر محمدرضا نصیری، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
هندوشاه، محمد بن قاسم، (۱۳۹۳). تاریخ فرشته، ج ۳، تصحیح، تعلیق، توضیح و اضافات دکتر محمدرضا نصیری، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
 
Abissab, Rula (۱۹۹۴). Ulama of Jabal Amil in Safavid Iran, ۱۵۰۱ – ۱۷۳۶: Marginality, Migration and Social Change, Iranian studies, XXVII.
Cole. J. R. I. (۱۹۸۸). Roots of north Indian Shi'ism in Iran and Iraq, religion and state in Awadh, ۱۷۲۲ – ۱۸۵۹. University of California press Berkeley, Los Angeles, Oxford.
Khalidi, Umar. (۱۹۹۱). Glances on Shite Deccan Culture, Rivista Stadi Orientalia, Roma, Vol Lxiv.
Pinault, David. (۱۹۹۷). Shi'ism in south Asia, the Muslim word. St. Martin's press, New York.
Safrani, shahbaz. (۱۹۹۱). Golconda and Heyderabad, Marg publications.
Sherwani, Haroon Khan, (۱۹۷۳). History of medieval Deccan, Andhra Pradesh.
Siddiqui, Abdul Majeed, (۱۹۵۶). History of Golconda, Hyderabad.
Tikku, G. L. (۱۹۷۱) Persian poetry in Kashmir ۱۳۳۹ – ۱۸۴۶, university of California.