بانیان و مشایخ رباط های بغداد و تاثیر آنها در جریان تصوف (قرن 6 و 7ق)

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسنده

دانشار گروه تاریخ فرهنگ و تمدن ملل اسلامی، دانشکده الهیات، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران

چکیده

بغداد، مرکز خلافت عباسی در قرن ششم و هفتم‌ق با مراکز علمی و فرهنگی، حضور علماء و دانشمندان، تضارب آرا و عقاید مذهبی، جنب و جوش علمی، تاریخ درخشانی را در حوزه فرهنگی رقم می زد. در این میان، تصوف نیزگسترش یافت و با حضور مشایخ صوفیه در رباط‌ها هیأت منظمی به خود گرفت. اینکه تصوف هویت یافته در رباط‌های بغداد تحت تأثیر کدام متغیرها بوده است، بررسی ها حاکی از نقش حمایتی خاندان خلافت، کارگزاران دولت و فقهای شافعی و مشایخ صوفی در بنای رباط‌ها و نقش تعلیمی فقها و محدثان شافعی، حنفی و حنبلی در جهت دهی آموزه‌های تصوف و حضور فعال زنان در تعلیم و اداره رباط‌ها است. فاصله گرفتن تصوف از مدار اصلی و سوگیری آن به سمت عامه، علمای قشری مذهب و سیاست مداران نیز پی‌آمد شرایط حاصله است. همچنین تأثیر مکتب خراسان و مهاجرت مشایخ و علاقمندان تصوف از ایران و خراسان به بغداد و بالعکس زمینه تعامل این دو مشرب صوفیانه بر مدار شریعت را بیشترفراهم نمود. مقاله حاضر که با روش توصیفی تحلیلی تنظیم شده، بررسی وضعیت تصوف را در بغداد با محوریت رباط‌ها و مشایخ پی‌جویی خواهد نمود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن کریم
ابن اثیر، علی بن محمد(۱۳۸۵ق)، الکامل فی التاریخ، چ اول، بیروت: دار صادر.
ابن الکازرونی، ظهیرالدین(۱۳۹۰ق)، مختصر التاریخ من اوائل الزمان الی منتهی الدوله العباسیه، چ اول، بغداد: الموسسه العامه للصحافه.
ابن تغری بردی، یوسف(۱۳۹۲ق)، النجوم الزاهره فی ملوک مصر و القاهره، قاهره: الموسسه المصریه العالمیه.
ابن جبیر، محمدبن احمد(بی تا)، رحله، بیروت: مکتبه الهلال.
ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی(۱۴۱۲)، المنتظم فی التاریخ الامم و الملوک، چ اول، دراسه عطا مصطفی القادر، بیروت: دارالکتب العالمیه.
ابن خلکان، احمد بن محمد(۱۳۹۷)، وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان، چ دوم، محقق عباس احسان، بیروت: دارالفکر.
ابن دبیثی، محمد بن سعید(۱۴۲۷)، ذیل تاریخ مدینه السلام، محقق بشار عواد، بیروت: دارالغرب الاسلامی.
ابن رجب، عبدالرحمن بن احمد(۱۴۲۵)، الذیل علی طبقات الحنابله، چ اول، محقق عبدالرحمن بن سلیمان، ریاض: مکتب العبیکان.
ابن عماد، عبدالحی بن احمد(۱۴۰۶)، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، تحقیق محمود ارناووط، بیروت: دار ابن کثیر.
ابن فوطی، عبدالرزاق بن احمد(۱۳۷۴)، مجمع الآداب فی معجم الالقاب، چ اول، محقق محمد کاظم، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی-سازمان چاپ و انتشارات.
--------------------------(۱۳۸۳)، الحوادث الجامعه، چ اول، محقق: بشار عواد معروف، قم: رشید،.
ابن قاضی شهبه، ابوبکر بن احمد(۱۴۱۸)، تاریخ ابن قاضی شهبه، محقق عدنان درویش، دمشق: الدراسات العربیه.
ابن مستوفی، مبارک بن احمد(۱۹۸۰)، تاریخ إربل، محقق: صقار سامی بن خماس، عراق: دار الرشید.
ابن نجار، الحافظ محب الدین(۱۴۱۷)، ذیل تاریخ بغداد، چ اول، دراسه و تحقیق: مصطفی عبدالقادر، بیروت: دار الکتب العلمیه.
برزالی، قاسم بن محمد(۱۴۲۷)، تاریخ ، محقق عمر عبدالسلام تدمری، چ اول بیروت: ناشر المکتب العصریه.
التل، سلیم عبدالقادر(۱۴۳۰)، متصوفه البغداد فی القرن السادس الهجری، چ اول، عمان: دار المامون.
ثنایی، حمیدرضا،(۱۳۹۸): «خاندان سهروردی، خاندان تصوف وعلم در سرزمین های اسلامی»، نشریه عرفان، دوره ۱۵، ش ۵۹ زنجان: ۲۲۳-۲۴۶.
جواد، مصطفی(۱۴۲۶)، الربط الصوفیه البغدادیه و اثرها فی الثقافه الاسلامیه، چ اول، بیروت: الدار العربیه للموسوعات.
خطیب بغدادی، احمد بن علی(۱۴۱۷)، تاریخ بغداد او مدینه السلام، چ اول، تحقیق عطا مصطفی عبدالقادر، بیروت: دارالکتب العلمیه.
ذهبی، محمد بن احمد(۱۴۰۹)، تاریخ الاسلام و الوفیات المشاهیر و الاعلام، چ دوم، محقق عمر عبدالسلام تدمری، بیروت: دارالکتب العربی.
---------------(۱۴۱۴)، سیر اعلام النبلاء، محقق شعیب ارناووط، بیروت: موسسه الرساله.
زرکلی، خیرالدین(۱۹۸۹)، الأعلام، چ هشتم، بیروت: دارالعلم للملایین.
زرین کوب، عبدالحسین(۱۳۷۹)، جستجو در تصوف ایران، چ ششم، تهران: انتشارات امیر کبیر.
سبط ابن جوزی(۱۴۳۴)، مرآه الزمان فی تواریخ الاعیان، محقق مجموعه من المحققین، دمشق: الرساله العالمیه.
سبکی، عبدالوهاب بن علی(۱۴۱۳)، طبقات شافعیه الکبری، محقق: محمودمحمد طناحی، قاهره: داراحیاءکتب العربیه.
صفدی، خلیل بن ایبک(۱۴۲۰)، الوافی بالوفیات، محقق احمد ارناووط، بیروت: دار الاحیا التراث العربیه.
---------------(۱۴۳۰)، اعیان العصر و اعوان النصر، چ اول، تحشیه عمرو محمد عبدالحمید، بیروت: دارالکتب العلمیه.
عزاوی، عباس(۱۴۲۵)، موسوعه تاریخ العراق بین احتلالین، چ اول، بیروت: دار العربیه للمسوعات.
عواد، کورکیس(۱۴۰۶)، خزائن الکتب القدیمیه فی العراق من اقدم العصور، چ دوم، بیروت: دار الرئد العربیه.
------------(۱۹۹۹)، الذخائر الشرقیه، چ اول، بیروت: دارالغرب الاسلامی، چ اول.
فیومی، احمدبن محمد(۱۴۱۴)، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، چ دوم، قم: موسسه دارالهجره.
کیانی، محسن(۱۳۶۹)، تاریخ خانقاه در ایران، تهران: کتابخانه طهوری، چ اول.
لباف خانیکی، رجبعلی،(۱۳۷۹): « دگردیسی در مفهوم کاربردی رباط»، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، س۱۵، ش ۵۶ و ۵۷. تهران: ۸۹-۱۰۱.
مجهول المؤلف(۱۳۶۶)، تاریخ سیستان، چ دوم، محقق: محمدتقی بهار، تهران: پدیده خاور.
نویری، احمد بن عبدالوهاب(۱۴۲۳)، نهایۀ الأرب فی فنون الأدب، قاهره: دار الکتب القومیۀ.
هندوشاه بن سنجر(۱۳۵۷)، تجارب السلف، مصصح عباس اقبال آشتیانی، تهران: انتشارات طهو ری، چ سوم.
یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله(۱۹۹۳)، معجم الادباء، چ اول، محقق احسان عباس، دار الغرب اسلامی.
-------------------------(۱۹۹۳)، معجم البلدان، چ دوم، بیروت: دار صادر.
Trimingham, J. Spencer (۱۹۷۱), the Sufi Order in Islam, Oxford: Oxford university press.