تحلیلی بر نقش روزنامه‌ها و دامنه‌ی تأثیرگذاری آن‌ها در اعتراض‌های عصر ناصری (۱۳۱۳-۱۲۶۴ ه.ق)

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری دانشگاه لرستان

2 استادیار گروه تاریخ دانشگاه لرستان

3 استاد گروه تاریخ دانشگاه لرستان

چکیده

پدیده‌ی اعتراض، ایرانِ عصر ناصری را به یکی از دوره‌های پرتنش در تاریخ مناسبات دولت و ملت در ایرانِ عصر قاجار مبدل ساخت. ضعف دولت، چالش‌های فراگیر اقتصادی، گذار تدریجی جامعه‌ی ایران از دوران سنت به مدرنیته، تغییر در مناسبات خارجی ایران، ناکارآمدی ساختاری و عواملی ازاین‌دست، در گستره‌ای نسبتاً وسیع، به نارضایتی‌ها و اعتراضات تقریباً سراسری در اغلب ولایات ایران دامن زد. آنچه تا حدودی سبب شد تا بخشی از این اعتراضات در گستره‌ای نسبتاً وسیع‌تر در ایران به تحریک و تشویق افکار عمومی نسبت به وضع موجود یاری رساند، روزنامه‌ها بودند. اختر و قانون، جزو معدود روزنامه‌های اواخر سلطنت ناصرالدین‌شاه به شمار می‌آیند که با مسئله‌ی اعتراضات این دوره پیوندی تأثیرگذار برقرار و در تأثیرگذاری فزاینده‌ی این اعتراضات بر تحولات آتی ایران نقشی پررنگ ایفا کردند. پرسش اصلی این پژوهش این است که دامنه‌ی تأثیرگذاری روزنامه‌ها درروند اعتراضات عصر ناصری تحت تأثیر چه عواملی قرار گرفت و نقش دو روزنامه‌ی نامبرده در اعتراضات متأخر این دوره بر چه اساسی شکل گرفت؟ در این پژوهش، به روشی توصیفی- تحلیلی، این فرضیه موردبررسی قرار خواهد گرفت که روزنامه‌های عصر ناصری توانایی بازتاب وسیع اعتراضات عصر ناصری را پیدا نکرد اما در معدود اعتراض‌های اواخر عصر ناصری، به یکی از مهم‌ترین ابزارها در فراگیرشان اعتراضات این دوره مبدل شدند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


براهامیان، یراوند (۱۳۷۷)، ایران بین دو انقلاب: درآمدی بر جامعه‌شناسی سیاسی ایران معاصر. ترجمۀ احمد گل محمدی، محمدابراهیم فتاحی و ولی لایی. تهران: نشر نی.
آبادیان، حسین (۱۳۷۶)، اندیشه دینی و نهضت ضد رژی در ایران، تهران: موسسه مطالعات تاریخ معاصر.
آدمیت، فریدون (۱۳۵۵‌)، امیرکبیر و ایران، تهران: خوارزمی.
آدمـیت، فریدون (۱۳۸۵)، اندیشه ترقی و حکومت قانون. (عصر سپه‌سالار)، تهران: خوارزمی.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن (۱۳۶۷)، تاریخ منتظم ناصری، به کوشش اسماعیل رضوانی، تهران: دنیای کتاب.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن (۱۳۵۰)، روزنامه خاطرات، به کوشش ایرج افشار، تهران: امیرکبیر.
براون، ادوارد (۱۳۶۱)، تاریخ ادبیات ایران، ترجمه فتح‌الله مجتبایی، تهران: مروارید.
تیموری، ابراهیم (۱۳۵۸)، جنبش تنباکو اولین مبارزه منفی در ایران، تهران: انتشارات امیرکبیر.
تیموری، ابراهیم (۱۳۸۵)، «ایران پیش از انقلاب مشروطیت: مهروموم‌های پایانی سلطنت ناصرالدین‌شاه»، اطلاعات سیاسی اقتصادی، ۱۳۸۵، ویژه مشروطیت مرداد، شماره ۲۲۷-۲۳۰.
جبارلوی شبستری، بهرام (۱۳۸۳)، «بررسی ویژگی‌های مطبوعات دوران مشروطه»، مجموعه مقالات همایش بزرگداشت مشروطه، تبریز: ستوده.
شیخاوندی، داور (۱۳۶۹)، زایش و خـیزش مـلت، تـهران: ققنوس.
ذاکرحسین، عبدالحسین (۱۳۶۸)، مطبوعات سیاسی ایران در عصر مشروطه، تهران: دانشگاه تهران.
رابینو، ه.ل (۱۳۷۲)، روزنامه‌های ایران از آغاز تا سال ۱۳۲۹ق / ۱۲۸۹ش، تـهران: اطـلاعات.
رضوانی، محمد اسماعیل (۱۳۷۲)، تاریخ معاصر ایران، تهران: موسسه مطالعات فرهنگی.
روزنامه اختر، سال اول تا سال بیست و سوم، (۱۳۱۴-۱۲۹۲. ق).
روزنامه‌ی ثریا، شماره ۱، ۱۳۰۶.
روزنامه تمدن، شماره ۱۲.
روزنامه قانون، شماره ۹ تا ۲۰.
رهبری، مهدی (۱۳۸۷)، «روحانیت، انقلاب مشروطه و ستیز میان سنت و تجدد»، دانش سیاسی، سـال چـهارم، صص ۹۵-۱۲۲.
زنجانی، محمدرضا (بی‌تا)، تحریم تنباکو، تهران: موسسه انتشارات فراهانی.
سپهر، لسان­الملک (۱۳۷۷)، ناسخ التواریخ، به اهتمام جمشید کیانفر، تهران: اساطیر.
صفایی، ابراهیم (۱۳۵۶)، اسناد سیاسی در دوران قاجار، تهران: انتشارات جاوید.
صدرهاشمی، محمد (۱۳۶۳)، تاریخ جراید و مجلات ایران، ج ۱، اصفهان: کمال.
عباسی، محمدرضا و پرویز بدیعی (۱۳۷۲)، گزارش‌های اوضـاع سـیاسـی اجتمـاعی ولایـات عصر ناصری ۱۳۰۷ هجری قمری، تهران: سازمان اسناد ملی.
کربلایی، شیخ حسن (۱۳۷۳‌)، تاریخ دخانیه، بـه کـوشش مـوسی نجفی و رسول جعفریان، تهران: انـتشارات امیرکبیر.
کدی، نیکی (۱۳۵۶)، تحریم تنباکو در ایران، ترجمه شاهرخ قائم‌مقامی، تهران: انتشارات زندگی.
فوران، جان (۱۳۷۷‌)، مقاومت شکننده: تاریخ تحولات اجتماعی ایران از سال ۱۵۰۰ مــیلادی مطابق با ۸۷۹‌ شمسی تا انقلاب از صفویه تا سال‌های پس از انـقلاب اســلامی، ترجمـۀ احمـد تدیّن. تهران: مـؤسسۀ خـدمات فرهنگی رسا.
فشاهی، محمدرضا (۱۳۵۳)، از گات‌ها تا مشروطیت، تهران: گوتنبرگ.
مارتین، ونسا (۱۳۸۷)، دوران قاجار (چانه‌زنی، اعتراض و دولت در ایران قرن نوزدهم)، مترجم افسانه منفرد، انتشارات کتاب آمه.
مستوفی، حمدالله (۱۳۶۰‌)، شـرح زندگانی من یا تاریخ اجتمـاعی و اداری دورة قاجاریـه، ج ۲، تهران: زوار.
محسنیان راد، مهدی (۱۳۷۵)، انقلاب، مطبوعات و ارزش‌ها، تـهران: سازمان مدارک فرهنگـی انقلاب اسـلامی.
نـاهیدی آذر، عبدالحسین (بی‌تا)، تاریخچۀ روزنامه‌های تبریز در صدر مشـروطیت بـه انضـمام مجموعۀ روزنامۀ نالۀ ملت، بـی‌جا: مـؤسسۀ انتشارات تلاش.
ناطق، هما (۱۳۵۵‌)، روزنامه قانون، تهران: امیرکبیر.
نصر، عـباس (۱۳۸۶)، «آزادی، قـانون و مـجلس در نگاه روزنامه اختر»، مجله یاد، سال بیست و سوم، شماره ۸۶.
نورایی، فرشته (۱۳۵۲)، تحقیق در افکار میرزا ملکم خان ناظم الدوله، تهران: فرانکلین.