کارکرد دینی و اجتماعی آتش و آتشکده در فرهنگ ایران باستان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

عضو هیئت علمی گروه تاریخ دانشگاه یزد

چکیده

مرکزیّت آتش و آتشکده در دین ایرانی، و به تبع آن در آیین زردشت، همواره یکی از شناخته‌شده‌ترین و آشکارترین جنبه‌های این دین بوده است و نیایش آتش و مناسک مرتبط با آن چنان در فرهنگ و دین ایران باستان ریشه دوانیده و از چنان اهمیت و محوریّتی برخوردار بوده که مشاهده‌گران ظاهربین را چاره‌ای باقی نمی‌ماند جز اینکه ایرانیان باستان را آتش‌پرست نام نهند. پژوهش حاضر، پژوهشی است توصیفی- تحلیلی و مبتنی بر روش تحقیق کتابخانه‌ای که با تکیه بر اسناد و متون تاریخی و نیز بهره‌گیری از داده‌های مردم‌شناسانه، به بررّسی دلایل و زمینه‌هایی می‌پردازد که چنین جایگاه برجسته‌ای را برای آتش و آتشکده‌ها در فرهنگ ایران باستان فراهم ساخته‌اند. بدین منظور، ابتدا به سراغ کارکرد دینی آتش و آتشکده‌ها می‌رود و نقش آتش به مثابۀ واسطۀ میان انسان‌های زمینی و ایزدان آسمانی را به بحث می‌گذارد و سپس، از کارکرد اجتماعی آتشکده‌ها- و به‌ویژه آتش‌های بهرام- از حیث نقش آن‌ها در شکل‌ دادن به هویّت اجتماعی و به دنبال آن، تقویت یگانگی و همبستگی اجتماعی سخن می‌گوید و بر این اساس، برخی از وقایع تاریخی در ایران باستان و روزگار اسلامی را تبیین می‌کند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


ابن خلدون، عبدالرّحمان بن محمد (1408 ق/1988 م). تاریخ ابن خلدون؛ المسمّی دیوان المبتدأ و الخبر فی تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوی الشأن الأکبر، ط الثانیه، تحقیق خلیل شحادة، بیروت، دارالفکر.
الیاده، میرچا (1372). رساله در تاریخ ادیان، ترجمۀ جلال ستاری، تهران: سروش.
اوستا (1388). گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه، ج 1، چاپ سیزدهم، تهران: مروارید.
 برهمند، غلامرضا، و مریم صباحی‌فر (1390). «روند شکل‌گیری و دگرگونی آتشکده در ایران از دیر زمان تا فرجام روزگار پارتیان»، سال 6، شمارۀ 18، صص 69-103.
بلاذری، أبوالحسن أحمد بن یحیی (1988 م)، فتوح البلدان، بیروت، دار و مکتبة الهلال.
بویس، مری (1377). چکیده‌ی تاریخ کیش زرتشت، ترجمه همایون صنعتی‌زاده، تهران: صفی‌علیشاه.
بویس، مری (1381). زردشتیان (باورها و آداب دینی آن‌ها)، ترجمه عسکر بهرامی، تهران: ققنوس.
بهار، مهرداد (1381). از اسطوره تا تاریخ، چاپ سوم، تهران: نشر چشمه.
پورداود، ابراهیم (مترجم و مصحّح، 1347). یشت‌ها، ج 1، چ دوم، تهران: کتابخانة طهوری.
پورداود، ابراهیم (مترجم و مصحّح، 2536 شاهنشاهی). یسنا، ج 2، چ دوم، تهران: دانشگاه تهران.
تفضلی، احمد (1380). «جایگاه شاه در آتشکده»، ترجمۀ شهره باقری، فرهنگ، شمارۀ 37 و 38، صص 151-158.
جلالی نایینی، سید محمدرضا (مترجم؛ 1372). گزیدۀ سرودهای ریگ‌ودا، چ سوم، تهران: نقره.
داندامایف، محمد (1381). تاریخ سیاسی هخامنشیان، ترجمۀ خشایار بهاری، تهران: کارنگ.
دورانت، ویلیام جیمز (1378). یونان باستان، چ سیزدهم، ترجمۀ امیر حسین آریان‌پور و دیگران، تهران: علمی و فرهنگی.
روایات داراب هرمزدیار، (1900 میلادی). به کوشش موبد مانک رستم اونوالا، 2 جلد، بمبئی.
روایت امید اَشَوَهیشتان (1376). آوانویسی و ترجمه از نزهت صفای اصفهانی، تهران: مرکز.
روایت پهلوی (1367). ترجمه مهشید میرفخرایی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
زند بهمن‌یسن (1370). تصحیح و آوانویسی و ترجمه از محمدتقی راشدمحصل، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
شارپ، رلف نارمن (1382). فرمان‌های شاهنشاهان هخامنشی، تهران: پازینه.
شایست ناشایست (1369). آوانویسی و ترجمه از کتایون مزداپور، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
شایگان، داریوش (1386). ادیان و مکتب‌های فلسفی هند، ج 1، چ ششم، تهران: امیرکبیر.
شهرستانی، ابوالفتح محمد بن عبدالکریم (1361). توضیح الملل (ترجمه الملل و النحل)، ج 1، چ سوم، تحریر مصطفی خالقداد هاشمی، تصحیح سید محمدرضا جلالی نائینی، تهران: اُفست.
شهمردان، رشید (1336 یزدگردی). پرستشگاه زرتشتیان، بمبئی: سازمان جوانان زرتشتی بمبئی.
صد در نثر و صد در بندهش (1909 میلادی). به کوشش ب. ن. دهابهار، بمبئی.
طبری، أبوجعفر محمد بن جریر (1387 ق/1967 م). تاریخ الأمم و الملوک، الجزء الثانی، ط الثانیه، تحقیق محمد أبوالفضل ابراهیم، بیروت: دار التراث.
عریان، سعید (1382). راهنمای کتیبه‌های ایرانی میانه، تهران: پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی.
فَرنبَغ‌دادگی (1385). بندهش، چ سوم، ترجمه و تصحیح مهرداد بهار، تهران: توس.
قمی، حسن بن محمد بن حسن (1361). تاریخ قم، ترجمه حسن بن علی بن حسن عبدالملک قمی، تصحیح و تحشیه از سید جلال‌الدین تهرانی، تهران: توس.
کتاب پنجم دینکرد (1386). آوانویسی و ترجمه و تعلیقات از ژاله آموزگار و احمد تفضلی، تهران: معین.
کریستن‌سن، آرتور (1385). ایران در زمان ساسانیان، چ پنجم، ترجمۀ رشید یاسمی، ویراستۀ حسن رضایی باغ‌بیدی، تهران: صدای معاصر.
گزیده‌های زادسپرم (1366). ترجمه محمّدتقی راشدمحصّل، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
ماتیکان گجستک ابالیش (1376). ترجمه ابراهیم میرزایِ ناظر، تهران: هیرمند.
میرزایی، علی‌اصغر (1388). «کارکرد سیاسی، اجتماعی و اقتصادی آتشکده‌ها در عصر ساسانی»، پژوهش‌های علوم تاریخی، شمارۀ 2، صص 123-140.
نامه تنسر به گشنسب (1354). تصحیح مجتبی مینوی، چ دوم، تهران: خوارزمی.
نصرتی، مسعود (1380). «اهمیت و مقام کوه مقدس و مینوی»، کتاب ماه هنر، شمارۀ 35 و 37، صص 102-107.
ویتمَن، سیمون (1382). آیین هندو، ترجمه و تحقیق علی موحدیان عطار، قم: مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب.
همیلتون، ادیت (1376). سیری در اساطیر یونان و رُم، ترجمۀ عبدالحسین شریفیان، تهران: اساطیر.
یزدانی راد، علی (1390). روحانیّت زردشتی در گذار از عصر ساسانی به ایران اسلامی، پایان‌نامۀ دکتری در رشتۀ تاریخ ایران باستان به راهنمایی روزبه زرّین‌کوب، تهران: گروه تاریخ دانشگاه تهران.
Boyce, M. (1987). “Āθravan”, Encyclopaedia Iranica.
Frye, R. N. (1963). The Heritage of Persia, Cleveland and New York.
Gray, L. H. (1908). Encyclopaedia of Religion and Ethics, ed. J. Hastings, I, Edinburgh.
Herodotus (2000). The Histories of Herodotus of Halicarnassus, Book One, Translated by George Rawlinson, J. OMPHALOSKEPSIS, Ames, Iowa.
Hestia (2013). Encyclopædia Britannica Online. Retrieved 21 November, 2013, from http://www.britannica.com/EBchecked/topic/264165/Hestia
Leslie, Julia (1992). Roles and Rituals for Hindu Women, New Delhi.
Madan, D. M. ed. (1911). The Complete Text of the Pahlavi Dēnkard, 2 vols., Bombay.
Modi, J.J. (1922). The Religious Ceremonies and Customs of the Parsees, Bombay.
Modi, J.J. (1934). قصه زرتشتیان هندوستان و بیان آتش بهرام نوساری, Bombay.
Strabo (1930). The Geography of Strabo, Volume VII, Book 15-16, Translated by Horace Leonard Jones, The Loeb Classical library, Harvard University Press.
Thorkild, J. (1957). “Early Political Development in Mesopotamia”, Zeitschrift Für Assyriologie, LII, pp. 91-140
Twomey T. (2013). The Cognitive Implications of Controlled Fire Use by Early Humans. Cambridge Archaeological Journal 23(01)