خصوصیات اجتماعی عالمان در دوره صفویه (907 ق-1135 ق)

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسنده

استاد دانشگاه جیرفت، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، گروه تاریخ

چکیده

 عالمان در ساختار آموزشی، اجتماعی و حکومتی ایران عصر صفوی نقش و تأثیر گسترده‌ای داشتند. به همین جهت، برای شناخت مناسب وضعیت اجتماعی عالمان لازم است روندهای کلی آموزشی و پیوندهای متنوع اجتماعی آنان بررسی و مشخص شوند. ازاین‌رو، در پژوهش حاضر با توجه به جهت‌گیری منابع تاریخی، به این سؤال پاسخ داده‌ شده است که چه روندهای آموزشی، شخصیتی و شغلی در ایران عصر صفویه، خصوصیات اجتماعی عالمان را مشخص می‌کرد؟ به‌منظور پاسخ‌گویی بدین سؤال، با استفاده از روش تحقیق تاریخی و طبقه‌بندی روندهای مؤثر اجتماعی در دوره صفویه به تحلیل و تفسیر این ویژگی‌ها و تأثیرات آن بر وضعیت عالمان پرداخته شده است. با توجه به فقدان پژوهش منسجمی پیرامون خصوصیات اجتماعی عالمان در دوره صفویه، یافته‌های پژوهش نشان‌می‌دهد که عنایت طبقات مختلف جامعه و حکومت صفویه به امور آموزشی- فرهنگی، رونق سوادآموزی طالبان علم را به‌دنبال داشت که به‌تبع، موجبات جایگاه برجسته و نقش‌آفرینی مؤثر عالمان مختلف در حوزه‌های مختلف حیات اجتماعی عصر صفویه بود. افزون بر آن، اقبال جامعه به ملاحظات شخصیتی و رفتاری هم‌چون حسن شهرت علمی و اخلاقی عالمان نیز وابستگی داشت و درنهایت، تمامی این عوامل موجبات ارتقای مشروعیت حکومت صفویه شد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


  • افندی، عبدالله بن عیسی بیگ (1390 ش)، ریاض العلماء و حیاض الفضلا، ترجمه محمدباقر ساعدی، مشهد: مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.
  • افوشته ای، محمود بن هدایت‌الله (1373 ش)، نقاوه الاثار فی ذکر الاخیار، به اهتمام احسان اشراقی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
  • اولئاریوس، آدام (1363 ش)، سفرنامه، ترجمه احمد به تور تهران: سازمان انتشاراتی و فرهنگی ابتکار.
  • آذر بیگدلی، لطفعلی‌بیگ (1378 ش)، آتشکده، تصحیح میرهاشم محدث، تهران: امیرکبیر.
  • آنندرام، رأی رایان (1395 ش)، مرآت الاصطلاح، تصحیح چند شکهیر، حمیدرضا قلیچ‌خانی، هومن یوسف دهی، تهران: سخن.
  • بابایی، سوسن و همکاران (1393 ش)، غلامان خاصه، ترجمه حسن افشار، چ دوم، تهران: مرکز.
  • بدلیسی، شرف خان (1377 ش)، شرفنامه، تهران: اساطیر.
  • بکری، محمد معصوم (1382 ش)، تاریخ سند معروف به تاریخ معصومی، به‌انضمام مقدمه و حواشی و تعلیقات و فارس، تهران: اساطیر.
  • بوسه، هربرت (1367 ش)، پژوهشی در تشکیلات دیوان اسلامی، ترجمه غلامرضا ورهرام، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
  • ترکمان، اسکندر بیگ (1382 ش)، تاریخ عالم‌آرای عباسی، تهران: امیرکبیر.
  • تهرانی، آقا فاضل (1355 ق)، الذریعه الی تصانیف الشیعه، نجف: مطبعه الغری.
  • جملی کارری، جووانی فرانچسکو (1348)، سفرنامه، تبریز: اداره کل فرهنگ و هنر آذربایجان شرقی.
  • جنابدی، میرزا بیگ (1378 ش)، روضه الصفویه، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
  • حزین، محمدعلی (1334 ش)، تذکره، اصفهان: تأیید.
  • خاتون‌آبادی، سید عبدالحسین حسینی (1352 ش)، وقایع السنین و الاعوام، تهران: کتاب‌فروشی اسلامیه.
  • خسروی، محمدعلی (1395 ش)، اصفهان آیینه وقف و هنر، تهران: اطلاعات.
  • خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام الدین حسینی (1333 ش)، تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر، 4 ج، تهران: خیام.
  • خوشگو، بندر بن داس (1390 ش)، سفینه، تهران: مجلس شورای اسلامی، موزه و مرکز اسناد.
  • دلاواله، پیترو (1384 ش)، سفرنامه، تهران: شرکت انتشارات علمی فرهنگی.
  • روملو، حسن بیگ (1357 ش)، احسن التواریخ، تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران: بابک.
  • ریولا جوردی آبی صعب (1397 ش)، تغییر مذهب در ایران، دین و حکومت امپراتوری صفویه، ترجمه رفعت خواجه یار، تهران: تمدن علمی.
  • سام میرزا (1314 ش)، تحفه سامی، تصحیح وحید دستگردی، تهران: ارمغان.
  • سانسون، پیر (1346 ش)، سفرنامه، ترجمه تقی تفضلی، تهران: ابن‌سینا.
  • سیدی، علی رئیس (1355 ش)، مرآة الممالک، سفرنامه به خلیج‌فارس، هند، ماوراءالنهر و ایران، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
  • شاردن، ژان (1372 ش)، سفرنامه، ترجمه اقبال یغمایی، تهران: توس.
  • شاملو، ولی قلی بن داوود قلی (1374 ش)، قصص الخاقانی، 2 ج، تصحیح سید حسن سادات ناصری، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
  • شهیدی، حمیده (1397 ش)، فرمان‌های آستان قدس رضوی در دوره صفویه، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
  • فلور، ویلم (1388 ش)، نظام قضائی عصر صفوی، ترجمه حسن زندیه، تهران: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
  • قزوینی، ابوالحسن (1367 ش)، فواید الصفویه، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
  • قمی، قاضی احمد بن شرف‌الدین الحسین الحسینی (1383 ش)، خلاصه التواریخ، تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
  • کرمانشاهی، آقا احمد (1373 ش)، مرآت الاحوال جهان‌نما، 2 ج، قم: انصاریان.
  • متی، رودلف (1393 ش)، ایران در بحران: زوال صفویه و سقوط اصفهان، ترجمه حسن افشار، تهران: مرکز.
  • متی، رودلف، (1399 ش)، تفریحات ایرانیان، مسکرات و مخدرات از صفویه تا قاجاریه، ترجمه مانی صالحی علامه، تهران: نامک.
  • مرعشی صفوی، میرزا محمد خلیل (1362 ش)، مجمع التواریخ، تهران: کتابخانه طهوری و سنایی.
  • مستوفی بافقی، محمد مفید (1385 ش)، جامع مفیدی، تهران: اساطیر.
  • منشی قزوینی، بوداق (1378 ش)، جواهر الأخبار، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
  • مهدوی، مصلح‌الدین (1386 ش)، اصفهان دار العلم شرق (مدارس دینی اصفهان)، اصفهان: سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری.
  • میرزا رفیعا، محمدرفیع بن حسن (1385 ش)، دستور الملوک، تصحیح محمداسماعیل مارچینکوفسکی، تهران: مرکز چاپ و انتشارات وزارت امورخارجه.
  • میرزا سمیعا، محمد سمیع (1378 ش)، تذکره الملوک، به کوشش سیدمحمد دبیر سیاقی، تهران: امیرکبیر.
  • ناجی، محمد یوسف (1387 ش)، رساله در پادشاهی صفوی، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
  • نصرآبادی، میرزا محمدطاهر، (1317 ش)، تذکره، تهران: ارمغان.
  • نوایی، عبدالحسین (1360 ش)، اسناد و مکاتبات سیاسی ایران، شاه صفوی تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
  • نوایی، عبدالحسین (1363 ش)، اسناد و مکاتبات سیاسی ایران، شاه‌سلطان‌حسین، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگ.
  • واله قزوینی، محمد یوسف (1372 ش)، خلد برین، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
  • واله‌داغستانی، علی‌قلی بن محمدعلی (1384 ش)، تذکره ریاض الشعرا، تصحیح محسن ناجی نصرآبادی، 1317: 4 ج، تهران: اساطیر.
  • وحید قزوینی، میرزا محمد طاهر (1383 ش)، تاریخ جهان‌آرای عباسی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
  • هاشم میرزا (1379 ش)، زبور آل داوود، تهران: میراث مکتوب.

مقالات

  • احمدی، نزهت، بخشی استاد، موسی‌الرضا (1392 ش)، «تأثیر علمی مدارس در عصر صفوی»، تاریخ اسلام، س 3، ش 11، بهار، ص 7-27.
  • آیینه وند، صادق و همکاران (1389 ش)، «تحول‌های دینی عصر صفویه و نقش عالمان عاملی: مطالعه موردی محقق کرکی و شهید ثانی»، جستارهای تاریخی، ش 2، صص 1-18.
  • بخشی استاد، موسی‌الرضا (1396 ش)، «تحلیلی بر اجازه‌نامه‌ها و کارکردهای آن در عصر صفوی»، شیعه‌شناسی، س 15، ش 55، بهار، ص 135-158.
  • بیانی، خانبابا (1319 ش)، «روش آموزش در دوره صفویه»، آموزش‌وپرورش، سال دهم، ش 1. صص 15-20.
  • ثواقب، جهانبخش و مروتی، فریده (1396 ش)، «سیره عملی عالمان شیعی در تعامل با مردم مطالعه موردی: شیخ بهایی»، پژوهشنامه تاریخ تشیع، ش 1، صص 55-74.
  • حسین زاده شانه چپ حسن (1388 ش)، «ترجمه کتب سیره و مناقب امامان در عصر صفوی»، پژوهش‌های تاریخی، دانشگاه اصفهان، شماره 2، صص 35-48.
  • صدرایی خویی، علی (1392 ش)، «کتاب اجازات سید حسین کرکی اولین کتاب اجازات شیعی»، کتاب شیعه، قم: مؤسسه کتاب‌شناسی شیعه، ش 7، صص 169-190.
  • فاطمه سرخیل (1388 ش)، «وضعیت علمی قم در عصر صفویه»، فرهنگ پژوهش، س اول، شماره پنجم، زمستان، ص 69-78.
  • گلشنی، عبدالکریم (1349 ش)، «تشکیلات آموزشی ایران در دوره صفویه»، خرد و کوشش، ش 8، صص 667-676.
  • موسوی خو، سیدمحمد و مهمان‌نواز، محمود (1397 ش)، «دستاوردهای نظام آموزش امامیه در عصر صفوی»، تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، سال نهم، ش 33، صص 7-32.
  • نصیری، عزت‌الله و امینه، حمیدرضا (1389 ش)، «نقش علما و دانشمندان عصر صفوی در گسترش فرهنگ شیعه»، مسکویه، س 5، ش 12، صص 165-182.
  •  
  • Abisaab, Rula Jurdi, (2015), Peasant Uprisings in Astarabad: the Siyāh Pūshān (wearers of black), the Sayyids, and the Safavid State, Iranian Studies, 8-22.