مسأله تاریخی هیرمند و راهکارهای کاهش چالشهای ناشی از آن

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ ایران اسلامی،گروه تاریخ دانشکده ادبیات و علوم انسانی،دانشگاه خوارزمی تهران.ایران

2 استاد گروه تاریخ دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه خوارزمی تهران.ایران

3 استادیار گروه تاریخ دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه خوارزمی تهران

چکیده

هیرمند از دیرباز شریان اصلی حیات سیستان بوده و همواره نقش تعیین­کننده­ای برای آن داشته است؛ لیکن از زمان تقسیم ناعادلانه این منطقه بین ایران و افغانستان و عدم ورود آب کافی (به دلایل مختلف) به منطقه، هیرمند رفته رفته برای مردم سیستان و دولت ایران به یک مسأله و بحران تبدیل و دستمایه اختلاف بین دو کشور همسایه شده است. این اختلاف، به تدریج با خشکسالی­های مکرر، افزایش جمعیت، عدم مدیریت صحیح منابع آب و تقاضای بیشتر برای مصرف آب، پررنگ­تر شد و ابعادی ملی به خود گرفته است. این مقاله بر آن است تا ضمن مرور اجمالی سیر تاریخی مسأله هیرمند و پیامدهای ناشی از کمبود آب و برشمردن چالش­های موجود، راهکارهای واقع­گرایانه­ای در جهت برون رفت از این بحران و کاهش پیامدهای آن ارائه دهد. بر همین اساس، پرسش اصلی پژوهش این است که عامل پایدار ماندن مسأله هیرمند چیست و با چه راهکارها و سیاست‌هایی می­توان آثار و پیامدهای منفی این مسأله تاریخی را در راستای رفع و یا تخفیف آن، مدیریت کرد؟ بر اساس فرضیه این پژوهش، ممانعت افغانستان از ورود سهم آب هیرمند، خشکسالی­های متعدد به ویژه طی سه دهه اخیر و راهکارهای کوتاه مدت و بعضاً ناکارآمد در برخورد با مسأله هیرمند، موجب پایداری این مسأله گردیده است که می­توان با راهکارهایی از جمله اتخاذ دیپلماسی سازنده با طرف افغان، توسل به قوانین حقوق بین­الملل، مدیریت صحیح آب ورودی به کشور، رعایت الگوی کشت مناسب، آبیاری مکانیزه و ایجاد اشتغال در سایر صنایع از آثار سوء این مسأله کاست. این پژوهش تلاش نموده است تا این مسأله را جهت دست­یافتن به راهکارهایی ملموس و انجام­شدنی به صورت جامعتر و با ابعادی وسیعتر مورد بررسی قرار دهد. پژوهش با رویکرد بین­رشته­ای و روش توصیفی-تبیینی انجام شده است. 

کلیدواژه‌ها

موضوعات


-احمدپور، آرام،  (1391)، بازارچه‌های مرزی و نقش آنها در توسعه امنیت سیستان و بلوچستان، زاهدان، همایش ملی شهرهای مرزی و امنیت، چالش‌ها و رهیافت‌ها.
- اسلامی، روح اله، سرحدی، رضا و فیضی، مهدی، (1398)، راهبردهای دیپلماسی تأمین حقابه رودخانه هیرمند، تهران، فصلنامه پژوهش‌های راهبردی سیاست.
-اطاعت، جواد، ورزش، اسماعیل، (1391)، هیدروپلیتیک هیرمند: دلایل، آثار و پیامدها، شماره 80، تهران، فصلنامه پژوهش‌های جغرافیای انسانی.
-پاپلی یزدی، محمد حسین و جلالی، عباس، (1374)، هیرمند / هیرمند / هلمندرود، شماره 37، تهران، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی.
-پاپلی یزدی، محمد حسین و وثوقی، فاطمه، (1390)، نگاهی به دیپلماسی آب هیدرو ژئوپلیتیک، مشهد، نشر پاپلی.
-پروانه، احسان، بررسی پیامدهای و معضلات زیست‌محیطی، اقتصادی و اجتماعی خشکیدگی دشت سیستان ناشی از قطع جریان رودخانه هیرمند توسط دولت افغانستان و ارائه راهکارهای پیشنهادی،(1381)، اصفهان، دومین همایش ملی اثرات خشکسالی و راهکارهای مدیریت آن.
- پیری صحراگرد، حسین، آذرنیوند، حسین، زابلی، مجید و شهرکی، ناصر، (1387)، تأثیر خشکسالی بر دریاچه هامون و پیامدهای ان در منطقه سیستان، زابل، کنفرانس بین‌المللی بحران آب.
- تیت، جورج پسمن، (1396)، سفرنامه سیستان: خاطرات هیئت مک ماهون، مترجم حسن احمدی کرویق، تهران، انتشارات مازیار.
- جان‌پرور، محسن، صالح‌آبادی، ریحانه و زرگری، مطهره،(1396)، پیامدهای بحران مهاجرت ناشی از خشکسالی کوتاه مدت در استان سیستان و بلوچستان، تهران، فصلنامه علمی-پژوهشی و بین‌الملل انجمن جغرافیای ایران.
- حسین‌زاده، سیدرضا، (1376)، بادهای 120 روزه سیستان، مشهد، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی.
- خاک سفیدی، عباس و نورا، نادر، (1387)، اثرات خشکی آب رودخانه هیرمند بر مسائل زیست‌محیطی منطقه سیستان و تالاب هامون، زابل، اولین کنفرانس بین‌المللی بحران آب.
-خبرگزاری ایرنا(27 مرداد 1395)، گفتگو با مجری طرح ملی انتقال آب دشت سیستان.
-خبرگزاری ایرنا، (8 آبان 1398)، تاثیرآب بر مناسبات هیدروپلیتیک ایران و افغانستان.
-خبرگزاری ایرنا، (10 دی 1399)، اجرای فاز دوم طرح آبرسانی ۴۶ هزار هکتاری دشت سیستان.
-خبرگزاری ایسنا، (1 خرداد 1399)، بهره برداری از سه طرح بزرگ آبی در سیستان و بلوچستان.
-خبرگزاری ایسنا، (13 بهمن 1399)، ایجاد سازه اندازه‌گیری مشترک برای تعیین حق‌آبه ایران.
-خبرگزاری تسنیم، (27 خرداد 1398)، هیرمند رودخانه‌ای به وسعت حیات دو کشور.
-خبرگزاری مهر، اردیبهشت 99، گفتگو با معاون وزیر جهاد کشاورزی.
-خبرگزاری تسنیم، (3 خرداد 1400)، مطالعات برای اکتشاف "آب ژرف" در استان سیستان و بلوچستان توسعه می‌یابد
-رحمانیان، داریوش و براقی، فضل‌اله، (1389)، جایگاه مسأله آب هیرمند در مناسبات ایران و افغانستان، تهران، فصلنامه تاریخ ایران.
-روزنامه اطلاعات،، شماره‌های 13469، 13527، 13905، 14014 و 14049، سالهای 1350 و 1351 شمسی.
-زمردیان، جعفر و پور کرمانی، محسن، (1367)، پیرامون ژئومورفولوژی سیستان و بلوچستان، شماره 9، تهران، ویژه نامه آب و خاک زابل، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی.
-سایت مجلس شورای اسلامی، (16/2/1397)، ارسال دو یادداشت اعتراضی به افغانستان در پی تأمین نشدن حقابه هیرمند.
-سرگزی، زهرا،  (1393)، جایگاه هیرمند در جغرافیای سیاسی و اقتصادی سیستان در دوره پهلوی، تهران، پژوهش نامه تاریخ اجتماعی و اقتصادی، شماره دوم، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
-سلیقه، محمد، خسروی، محمود و پودینه، اسماعیل، اثر تغییرات سطح دریاچه هامون بر اقلیم محلی سیستان، مجموعه مقالات چهارمین کنگره بین‌المللی جغرافیدانان جهان اسلام، زاهدان، 1389.
-سیف الدینی، سالار، (2 مرداد 1396)، جدال خاموش آب بین ایران و افغانستان، شماره 2918، روزنامه شرق.
-شهبازبگیان، محمدرضا، (1394)، تحلیل مکانیزم مؤثر در تعیین وضعیت هیدروپلیتیک حوزه‌های آبریز بین‌المللی: کاربرد در مدیریت حوزه‌های آبریز بین‌المللی شرق ایران، تهران، دانشگاه تربیت‌مدرس، رساله دکتری.
-شهبازبگیان، محمدرضا، (1397)، تحلیل سیستمی الزامات، هزینه‌ها و اثربخشی بسته سیاستی احداث آب شیرین‌کن اتمی در سواحل دریای عمان برای انتقال آب به دشت سیستان، تهران، فصلنامه ژئوپلیتیک.
- علم، امیر اسداله، (1395)، یادداشت‌های علم، چاپ چهاردهم، ج 2، ویراست علینقی عالیخانی، تهران، انتشارات معین.
-علی‌زاده، جعفر، (1383)، هیدروپلیتیک هیرمند و تأثیر آن بر روابط سیاسی ایران و افغانستان، تهران، دانشگاه تربیت مدرس، پایان نامه کارشناسی‌ارشد.
-غلامی، پرویز و نهتانی، محمد،  (1388)، بررسی اثرات زیست‌محیطی خشکسالی در منطقه سیستان، اصفهان، دومین همایش ملی اثرات خشکسالی و راهکارهای مدیریت آن.
-فخاری، غلامرضا، (1371)، اختلاف دولتی ایران و افغانستان در مورد هیرمند، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی.
-کردوانی، پرویز و عباس والایی، (1388)، مقایسه نقش دریاچه هامون هنگام پرآبی و خشکی در اوضاع اقتصادی و اجتماعی سیستان، تهران، فصلنامه علمی پژوهشی جغرافیا.
-لاجوردی، حبیب، (1383)، خاطرات محمود فروغی، تهران، انتشارات نادر.
- مجتهدزاده، پیروز،  (1378)، امیران مرزدار و مرزهای خاوری ایران، ترجمه حمیدرضا ملک محمدی نوری، تهران: نشر شیرازه.
-مرشدزاده، محمد و قرن بلاغ، رقیه،(1399)، رژیم حقوقی حاکم بر رودخانه‌های مرزی ایران و افغانستان، تهران، فصلنامه مطالعات حقوق.
- مرکز آمار ایران، (1395)، گزارش مشخصات عمومی استان سیستان و بلوچستان.
-محمد ولی سامانی، جمال، (1383)، گزارش منابع آب سیستان، وزارت نیرو.
-معاهده تقسیم آب هیرمند بین ایران و افغانستان، (1351)، اسناد وزارت امور خارجه ایران.
-موسی زاده، رضا و عباس‌زاده، مرتضی، (1395)، ابعاد حقوقی بهره‌برداری از رودخانه مرزی هیرمند توسط ایران و افغانستان، شماره 93، تهران، فصلنامه آسیای مرکزی و قفقاز، تهران.
- ملایی، فتاح، (1384)، نقش رودخانه هیرمند در تکوین چالش‌های سیاسی میان ایران و افغانستان، دانشگاه تهران، رساله دکتری.
- نوری، غلامرضا، اربابی، طیبه و نوری، سهیلا،  (1386)، تالاب هامون حیات سیستان، تهران، انتشارات سپهر.
-وزارت نیرو، جمهوری اسلامی ایران،  (1369)، جلد 2، تهران، اطلس آبهای ایران.
-وزارت نیرو، جمهوری اسلامی ایران،(1378)، طرح جامع آب کشور: حوضه آبریز هیرمند، تهران، شرکت مهندسین مشاور جاماب.