نگرشی بر تعامل / تقارب تشیع و تصوف در ایران قرن هشتم هجری

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 دانش آموخته دکتری تاریخ اسلام از دانشگاه اصفهان

2 دانشیار گروه تاریخ دانشگاه بین المللی امام خمینی قزوین، ایران

چکیده

یکی از مهم‌ترین عوامل زمینه‌ساز تشکیل حکومت صفویه در ایران؛ برقراری ارتباط نزدیک شیعیان با صوفیان در قرن هشتم هجری است. پس از حمله مغول به ایران بسیاری از مردم برای در امان‌ماندن از کشتار آنان به دیرها و خانقاه‌هایی که صوفیان در حاشیه شهرها ساخته بودند پناه بردند. به همین سبب اندیشه صوفیه به‌لحاظ کمی در بین مردم گسترش یافت و مردم تصوف را التیام دهنده‌ی رنج‌ها و تنها سرپناه خود یافتند. در این دوره شیعیان امامی به‌دنبال نزدیکی تشیع و تصوف از طریق مؤلفه‌های مذهبی و فکری برآمدند و تلاش بسیاری از بزرگان شیعه معطوف به این امر گردید. این مقاله به‌دنبال پاسخگویی بدین پرسش است که نزدیکی تشیع و تصوف در قرن هشتم هجری و بهره‌مندی از ظرفیت آنان و نیز تأثیرشخصیت‌های شیعی و صوفی بر این جریان چگونه بوده‌است؟ فرضیه این است که حاکمیت مغول و ایجاد فضای باز مذهبی موجب نزدیکی تشیع و تصوف و به‌تبع آن شکل‌گیری گفتمان شیعی – صوفی و در نتیجه گسترش مذهب تشیع گردید. نتایج پژوهش حاکی از آن است که علما و بزرگان شیعه با شناسایی ظرفیت‌های موجود در بطن جامعه تصوف قرن هشتم هجری و هم‌چنین اقبال اکثریت مردم از این فرقه؛ در نزدیکی دیدگاه‌های مذهبی تشیع و تصوف به موفقیت‌هایی نائل آمدند و با ایجاد گفتمان شیعی – صوفی زمینه‌های گسترش مذهب تشیع در بین آحاد مردم و در نتیجه شکل‌گیری حکومت‌های شیعی را فراهم نمودند. نظر به اهمیت موضوع این پژوهش به‌روش توصیفی- تحلیلی و با تکیه‌بر منابع کتابخانه‌ای انجام‌گرفته است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

مراجع

  • آژند، یعقوب (1369). تاریخ ایران دوره تیموریان، تهران، انتشارات جامی.
  • آژند، یعقوب (1363). قیام شیعی سربداران، تهران، نشر گستره.
  • آملی، سید حیدر (1347). جامع الاسرار و منبع الأنوار، به‌انضمام رساله نقد النقود فی معرفه الوجود، چاپ دوم، تصحیح و دو مقدمه از هنری کربن و عثمان اسماعیل یحیی، ترجمه‌فارسی‌مقدمه‌ها از سید جواد طباطبایی، تهران، انجمن ایران‌شناسی فرانسه و شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
  • ابن الجوزی، عبدالرحمن بن علی (1348 ق). الدرر الکامنه فی اعیان المئه الثامنه، تحقیق الکرنکوی، حیدرآباد، بی نا.
  • ابن الشحنه، ابوالولید محب الدین محمد بن محمد الحنفی (بی‌تا). روض المنتظر، خزانه بودلیان باکسفورد، المخطوط.
  • ابن الفوطی، عبدالرزاق بن احمد (1351 ق). الحوادث الجامعه، تحقیق الدکتور مصطفی جواد، بغداد، بی نا.
  • ابن المطهر الحلی، الحسن بن یوسف «ب» (بی‌تا). نه الحق و کشف الصدق، خزانه دائره الهند بلندن، المخطوط.
  • ابن المطهر الحلی، الحسن بن یوسف، الملقب بالعلامه الحلی «الف» (بی‌تا). کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، قم، مطبعه الحکمه.
  • ابن بطوطه (1370). سفرنامه ابن بطوطه، ترجمه محمدعلی موحد، تهران، انتشارات آگاه.
  • ابن عربشاه، احمد بن محمد بن عبدالله الدمشقی الرومی (1285 ق). عجایب المقدور فی اخبار تیمور، القاهره، بی نا.
  • ابن کثیر، عمادالدین ابوالفداء اسماعیل (1351 ق). البدایه و النهایه، مصر، بی نا.
  • ابن میثم البحرانی، میثم بن علی بن میثم (1276 ق). شرح نهج‌البلاغه، تهران، بی نا.
  • ابوالفداء، اسماعیل بن علی بن محمود الشافعی (1286 ق) الملک الموید صاحب حماه، المختصر فی تاریخ البشر، اسطنبول، بی نا.
  • اسمیت، جان ماسون (1361). خروج و عروج سربداران، ترجمه‌ی یعقوب آژند، تهران، واحد مطالعات و تحقیقات فرهنگی و تاریخی.
  • امین، سید محسن (1406 ق). اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات.
  • باباپور، محمدمهدی، (1394)؛ «رابطه تشیع و تصوف در آثار سید حیدر آملی (ره)»، مجله عرفان اسلامی، دوره 12، شماره 45، صفحات 117 تا 125.
  • پطروشفسکی، ایلیا پاولوویچ (1341). نهضت سربداران در خراسان، چاپ سوم، ترجمه کریم کشاورز، تهران، انتشارات پیام.
  • پور موسوی، سید محمدعلی، (1393)؛ «سیاست‌های دینی مغولان و تأثیر آن بر ادیان و مذاهب؛ مطالعه‌ی موردی شیعیان ایران»، تاریخ نامه خوارزمی، شماره 3، صفحات 51 تا 89.
  • تامر، عارف (1978 م). اربع رسائل اسماعیلیه، چاپ عارف تامر، بیروت، دارالکشاف.
  • تشکری، علی‌اکبر؛ نقیبی، الهام، (1393)؛ «تعامل و تقابل تصوف و تشیع در عصر صفوی»، مجله پژوهش‌های تاریخی، دوره جدید سال ششم، شماره 2 (پیاپی 22)، صفحات 49 تا 66.
  • جامی، نورالدین عبدالرحمان (1370). نفحات الانس من حضرات القدس، چاپ اول؛ مقدمه، تصحیح و تعلیقات از محمود عابدی، تهران، انتشارات اطلاعات.
  • جعفری، سید محمدمهدی (بی‌تا). تشیع، دایره المعارف تشیع، تهران، نشر شهید سعید محبی.
  • جعفریان، رسول (1388). تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا طلوع دولت صفوی، تهران، نشر علم.
  • حاجی خلیفه (1376). تقویم التواریخ، تصحیح میرهاشم محدث، تهران، احیا کتاب.
  • حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله (1372). زبده التواریخ، به تصحیح کمال سید جوادی، تهران، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
  • حضرتی، حسن؛ ناضح ستوده، منیره، (1389)؛ «تبیین نظری نهضت‌های شیعی- صوفی در ایران قرن‌های هفتم تا دهم هجری»، مجله مطالعات تاریخ اسلام، شماره 6، صفحات 51 تا 73.
  • حیدرالاملی، بهاءالدین حیدر بن علی بن حیدر العلوی ال طبری ال کاشی الاملی (بی‌تا). جامع الاسرار و منبع الأنوار، خزانه دائره الهند بلندن، المخطوط، 422. Add.
  • خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام الدین (1380). تاریخ حبیب السیر، تهران، کتاب‌فروشی خیام.
  • الخوانساری، محمدباقر (1307 ق). روضات الجنات، تهران، بی‌جا.
  • رجایی بخارایی، احمدعلی (1375). فرهنگ اشعار حافظ، تهران، انتشارات علمی.
  • رضا قلیخان، المتخلص بهدایت (1305 ق). ریاض العارفین، تهران، بی‌جا.
  • زرین‌کوب، عبدالحسین (1366). دنباله جستجو در تصوف ایران، چاپ دوم، تهران، امیرکبیر.
  • زنوزی، محمدحسن بن عبدالرسول (1370). ریاض الجنه، روضه 4، قسم 1، قم، چاپ علی رفیعی.
  • السخاوی، شمس‌الدین محمد بن عبدالرحمن (1353 ق). الضوء اللامع فی اعیان القرن تاسع، مصر، بی نا.
  • السراج، ابونصر عبدالله بن علی الطوسی (1914 م). اللمع، تحقیق نیکلسون، لیدن.
  • سمرقندی، کمال‌الدین عبدالرزاق (1353). مطلع سعدین و مجمع بحرین، به اهتمام دکتر عبدالحسین نوایی، تهران، کتابخانه طهوری.
  • شوشتری، قاضی نورالله (1354). مجالس المؤمنین، تهران، کتاب‌فروشی اسلامیه.
  • الشیبی، کامل مصطفی (1359). تشیع و تصوف تا آغاز سده دوازدهم هجری، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران، انتشارات امیرکبیر.
  • شیرازی، ابن همام (1379). شرح حدیث حقیقت، تحقیق سید محمد عمادی حائری، بی‌جا.
  • صفا، ذبیح‌الله (1372). تاریخ ادبیات در ایران، چاپ دهم، تهران، انتشارات فردوس.
  • طب اطبا، محمد بن علی (ابن طقطقی) (1367). تاریخ فخری، چاپ سوم، ترجمه محمد وحید گلپایگانی، انتشارات علمی و فرهنگی.
  • عامر البصری، عزالدین ابوالفضل عامر بن عامر البصری (بی‌تا). ذات الأنوار (التائیه)، خزانه المتحف البریطانی بلندن، علی هامش المخطوط، 16832.
  • غنی، قاسم (1340). تاریخ تصوف در اسلام، چاپ دوم، تهران، انتشارات زوار.
  • فروند، ژولین (1362). جامعه‌شناسی ماکس وبر، ترجمه عبدالحسین نیک مهر تهران، نشر نیکان.
  • فصیحی خوافی، احمد بن جلال‌الدین محمد (1339). مجمل فصیحی، تصحیح: محمود فرخ، مشهد، انتشارات فردوس.
  • کربن، هانری (1385). «سید حیدر آملی؛ متألّه شیعی عالَم تصوف»، ترجمه: ع. روح‌بخشان، در: محمد کریمی زنجانی اصل، عرفان شیعی به روایت سید حیدر آملی، تهران، اطلاعات.
  • گولپینارلی، عبدالباقی (1374). فهرست متون حروفیه، ترجمه توفیق ه. سبحانی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات.
  • مبلغی آبادانی، عبدالله (1376). تاریخ صوفی و صوفی‌گری، چاپ اول، تهران، انتشارات حر.
  • مجد، مصطفی (1388). ظهور و سقوط مرعشیان، تهران، نشر رسانش.
  • مرعشی، سید ظهیرالدین (1363). تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، به کوشش برنهارد دارن، تهران، نشر گستره.
  • مسعودی فرد، جلیل، (1389)؛ «نقش اجتماعی خانقاه در قرن هشتم هجری»، فصلنامه پژوهش‌های ادبی، سال 7، شماره 28، صفحات 123 تا 146.
  • معصوم علی، الحاج... النعمه اللهی الشیرازی (1319 ق). طرایق الحقائق، تهران، بی نا.
  • المقدس، مطهر بن طاهر (بی‌تا). البدء و التاریخ، طبع فرانسه، بی نا.
  • موسوی مشعشع، سید محمد بن فلاح (بی‌تا). کلام المهدی، نسخه‌ی دست‌نوشته‌ی عربی در کتابخانه‌ی مجلس شورای اسلامی، شماره‌ی 10222.
  • میرخواند، محمدبن خداوند شاه بن محمود (1380). روضه الصفا (فی سیره الأنبیاء و الملوک و الخلفا)، چاپ دوم، تصحیح جمشید کیان فر، انتشارات اساطیر.
  • وصف الحضره شیرازی، فضل الله بن عبدالله (1269 ق). تجزیه الامصار و تزجیه الاعصار (تاریخ وصاف الحضره در احوال سلاطین مغول)، به اهتمام محمدمهدی اصفهانی، بمبئی، بی‌نا.
  • Terry(1983). timurid heart. Wiesbaden: Reichert.
  • B.S. (1986). Religion in the Timurid and Safavid, the cambrige history of iran.
  • Bausani, A. (1971). Muhammad or Darius? The Element and Basis of Iranian Culture. Islam and cultural change in Middle Ages. edited by S. Vyronis Jr Wiesbaden.
  • Manz, Beatrice (2007). power, politics andreligion in timurid iran. newyork. cambridge univerciti press.
  • Mazzaoui, Michel M. (1972). The origins of the Safavids: Sufism and the Gulat. Weisbaden: Franz Steiner Verlag Gmbh.
  • Morgan, David. (1982). Medieval History Writing in the Christian and Islam world. London SOAS publications.
  • Roux, jean Paul. (1986). Tolerance religious in Turk and Mongolia Empaires1986 -131 -68, Review on the history of religion CCII_ 2.
نشریه پژوهش‌های تاریخی ایران و اسلام
دوره 16، شماره 30 - شماره پیاپی 30
اردیبهشت 1401
صفحه 472-504

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 25 شهریور 1400
  • تاریخ بازنگری: 17 دی 1400
  • تاریخ پذیرش: 08 اسفند 1400

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار