تحلیل شخصیت، رفتار و اقدامات مسعودمیرزا ظل‌السلطان براساس نظریه عقدة حقارت آدلر

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسنده

استادیار تاریخ واحد شوشتر، دانشگاه آزاد اسلامی، شوشتر، ایران

چکیده

مسعود میرزا ظل‌السلطان سال‌ها بر ایالات و شهرهای مرکزی و جنوبی ایران حکومت کرد و بیش از ۳۴ سال نیز حاکم مستقل شهر اصفهان بود. او با وجود اینکه بزرگ‌ترین پسر ناصرالدین‌شاه قاجار بود اما بدان علت که مادرش شاهزاده نبود و تبار قاجاری نداشت، از ولایت‌عهدی و سلطنت آینده قاجار محروم شد. به‌همین‌ دلیل شخصیت و رفتاری متفاوت از دیگر شاهزادگان و مقامات در او شکل گرفت. خودشیفتگی و بدگمانی مفرط، زیاده‌روی در کسب قدرت و ثروت، قساوت‌قلب و بی‌رحمی نسبت به انسان‌ها و حیوانات، کینه و حسادت نسبت به برادران، افراط در محو برتری دیگران، تخریب بناها و باغ‌های تاریخی عصر صفوی، و شبیه‌سازی مدل سلطنت در شهر اصفهان از جمله اعمال و رفتار این شاهزاده بوده‌است. در این پژوهش به‌روش توصیفی-تحلیلی و با کاربست نظریه عقدة حقارت آلفرد آدلر، علل و عواملی که موجب چنین شخصیت رفتاری با استفاده از منابع اصلی تاریخ دوره قاجار و با طرح این سؤالات بررسی و تحلیل می‌شود: آیا چنین رفتارها و اقداماتی از جانب ظل‌السلطان به‌علت عقدة حقارت وی ناشی از نرسیدن به ولایت‌عهدی و تخت سلطنت، انجام شده‌است؟ آیا وی به‌خاطر برخورداری از عقدة برتری‌جویی بر دیگران به چنین اعمال و رفتاری دست یازیده‌است؟ یافته‌های این پژوهش نشان‌می‌دهد که محروم شدن ظل‌السلطان از ولایت‌عهدی و تخت سلطنت به‌علت اینکه مادرش نسب والای قاجاری نداشت، باعث شد تا وی دچار عقدة حقارت و به‌دنبال آن عقدة برتری‌جویی گردیده و به‌خاطر داشتن همین کمبود، به چنین اعمال و رفتار افراطی مبادرت ورزیده‌است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


منابع و مطالعات
 آدلر، آلفرد (۱۳۷۹)، شناخت طبیعت انسان از دیدگاه روان‌شناسی، ترجمة طاهره جواهرساز، تهران: رشد.
آلمانی، هانری. رنه. د (۱۳۷۸)، از خراسان تا بختیاری، ج ۲، ترجمه غلامرضا سمیعی، تهران: طاووس.
اسپاروی، ویلفرد (۱۳۸۷)، فرزندان درباری ایران، ترجمة محمدحسین آریا لرستانی، چاپ دوم، تهران: قلم.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان(۱۳۸۹)، روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه، مقدمه وفهارس از ایرج افشار، چاپ هفتم، تهران: امیرکبیر.
الاصفهانی، محمد مهدی بن محمدرضا (۱۳۶۸)، نصف جهان فی تعریف الاصفهان، به تصحیح و تحشیه منوچهر ستوده، چاپ دوم، تهران: امیرکبیر.
امین‌لشکر، میرزا قهرمان (۱۳۷۸)، روزنامه خاطرات امینلشکر، به‌کوشش ایرج افشار و محمدرسول دریاگشت، تهران: اساطیر.
امین‌الدوله، میرزا علی‌خان (۱۳۷۰)، خاطرات سیاسی امینالدوله، به‌کوشش حافظ فرمانفرمائیان، چاپ سوم، تهران: امیرکبیر.
اورسل، ارنست (۱۳۵۳)، سفرنامه اورسل، ترجمة علی‌اصغر سعیدی، تهران: زوًار.
باستانی پاریزی، محمد ابراهیم (۱۳۶۷)، سیاست و اقتصاد عصر صفوی، چاپ چهارم، تهران: صفی‌علی‌شاه.
براون، ادوارد (۱۳۸۴)، یک سال در میان ایرانیان، ترجمة مانی صالحی علامه، تهران: دختران.
بنجامین، اس. جی. دبلیو (۱۳۶۳)، ایران و ایرانیان، ترجمة محمد حسین کردبچه، تهران: جاویدان.
تحویلدار، میرزا حسن (۱۳۴۲)، جغرافیای اصفهان، به‌کوشش منوچهر ستوده، تهران: دانشگاه تهران.
جابری انصاری، محمدحسن خان(۱۳۷۸)، تاریخ اصفهان، به تصحیح و تعلیق جمشید سروشیار (مظاهری)، اصفهان: مشعل.
دادستان، پریرخ (۱۳۷۶)، «آدلر و آدلرنگری»، فصلنامه روانشناسی، زمستان، شماره ۴، صص:۳۲۹-۳۰۳.
دولت‌آبادی، یحیی (۱۳۷۱)، حیات یحیی، ج ۱ و ۲ و ۳، چاپ ششم، تهران: عطار-فردوسی.
دولت‌آبادی، علی‌محمد (۱۳۹۰)، خاطرات و ملاحظات، به‌کوشش ایرج افشار، تهران: سخن.
رأس، آلن (۱۳۷۵)، روانشناسی شخصیت (نظریه‌ها و فرایندها)، ترجمة سیاوش‌جمال‌فر، چاپ دوم، تهران: نشر روان.
رجائی، عبدالمهدی (الف ۱۳۸۳)، تاریخ اجتماعی اصفهان در عصر ظلالسلطان، اصفهان: دانشگاه اصفهان.
------------- (۱۳۸۴)، «درگذشت ظل‌السلطان پس از مشروطیت»، فصلنامه مطالعات تاریخی، شماره ۱۰، صص:۹۱-۶۹.
------------ (ب ۱۳۸۳)، «ظل‌السلطان و خاندان او از نگاه روزنامه‌های عصر مشروطیت اصفهان»، فصلنامه فرهنگ اصفهان، شماره ۲۸ و ۲۷، بهار و تابستان، صص:۸۷-۷۸.
رشدیه، سرتیپ (۱۳۴۱)، «ناصرالدین‌شاه و ظل‌السلطان»، مجله ارمغان، دوره سی ویکم، شماره ۳، صص:۱۱۰-۱۰۷.
ریاحی، محمدحسین (۱۳۷۸)، «نمونه حاکمیت جور ظل‌السلطان و اصفهان»، فصلنامه فرهنگ اصفهان، شماره ۱۱، بهار، صص:۱۰۱-۹۴.
سپهر، عبدالحسین خان(۱۳۶۸)، مرآت الوقایع مظفری و یادداشتهای ملک المورخین، با تصحیحات و توضیحات عبدالحسین نوایی، تهران: زرین.
سعادت‌نوری، حسین (۱۳۴۷)، ظلالسلطان، ج ۱، تهران: وحید.
سیاح محلاتی، محمدعلی (۱۳۵۶)، خاطرات حاج سیاح یا دوره خوف و وحشت، به‌کوشش حمید سیاح، چاپ دوم، تهران: امیرکبیر.
شافه، هربر (۱۳۵۱)، «روان‌شناسی آلفرد آدلر»، ترجمة علی‌محمد برادران رفیعی، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانیمشهد، شماره ۱، صص:۱۱۲-۹۷.
شولتز، دوان پی؛ شولتز، سیدنی الن (۱۳۸۹)، نظریههای شخصیت، ترجمة یحیی سیدمحمدی، چاپ هفدهم، تهران: ویرایش.
ظل‌السلطان، مسعود میرزا (۱۳۶۸)، سرگذشت مسعودی، به‌کوشش حسین خدیوجم، ج ۱ و ۲، تهران: اساطیر.
عین‌السلطنه، قهرمان میرزا (۱۳۷۴)، روزنامه خاطرات عینالسلطنه، به‌کوشش مسعود سالور و ایرج افشار، ج ۱ و ۲ و ۳، تهران: اساطیر.
فوریه، ژوئن (۱۳۸۹)، سه سال در دربار ایران، ترجمة عباس اقبال آشتیانی، چاپ دوم، تهران: دنیای کتاب.
فیست، جس؛ فیست، گریگوری جی (۱۳۸۸)، نظریههای شخصیت، ترجمة یحیی سیدمحمدی، چاپ چهارم، تهران: روان.
کارور، چارلز اس؛ شی‌یر، مایکل اف (۱۳۷۵)، نظریههای شخصیت، ترجمة احمد رضوانی، مشهد: آستان قدس رضوی.
کرزن، جرج. ناتانیل (۱۳۸۰)، ایران و قضیه ایران، ترجمة غلامعلی وحید مازندرانی، ج ۱، چاپ پنجم، تهران: علمی و فرهنگی.
محبوبی اردکانی، حسین (۱۳۶۸)، چهل سال تاریخ ایران، به کوشش ایرج افشار، ج ۲، تهران: اساطیر.
مستوفی، عبدالله (۱۳۸۴)، شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، ج ۱، چاپ پنجم، تهران: زوّار.
معیرالممالک، دوستعلی‌خان (۱۳۹۰)، رجال عصر ناصری، تهران: نشر تاریخ ایران.
ملک‌آرا، عباس‌میرزا (۱۳۶۱)، شرح‌حال عباس‌میرزا ملک‌آرا، به‌کوشش عبدالحسین نوایی، تهران: بابک.
ممتحن‌الدوله شقاقی، میرزا مهدی‌خان (۱۳۵۳)، خاطرات ممتحنالدوله، به‌کوشش حسین‌قلی خانشقاقی، تهران: امیرکبیر.
منتظم‌الدوله، محمد (۱۳۷۹)، خاطرات منتظمالدوله (دبیر اسرار)، به‌کوشش محمود رنجبر فخری و جمال ترابی طباطبایی، تبریز: سرخاب.
ناصحی، عباسعلی؛ رئیسی، فیروزه (۱۳۸۶)، «مروری بر نظریات آدلر»، نشریه تازههای علوم شناختی، سال ۹، شماره ۱، صص: ۶۶-۵۵.
 
 
نواب رضوی، میرزا محمد (۱۳۸۸)، خاطرات وکیلالتولیه، به‌کوشش علی‌اکبر تشکری بافقی، ج ۱، تهران: سخن.
وحید دستجردی، (۱۳۴۶)، اسناد تاریخی، مجله وحید، تهران.
ویلز (۱۳۶۸)، ایران در یک قرن پیش، ترجمة غلامحسین قراگوزلو، تهران: اقبال.
ویلس، چارلز جیمز (۱۳۶۳)، تاریخ اجتماعی ایران در عهد قاجاریه، ترجمة سید عبدالله، به‌کوشش جمشید دودانگه و مهرداد نیکنام، تهران: زرین.
هاردینگ، سر آرتور (۱۳۷۰)، خاطرات سیاسی سر آرتور هاردینگ، ترجمة جواد شیخ‌الاسلامی، تهران: کیهان.
هجل، لاری. ای؛ زیگلر، دانیل. جی (۱۳۷۹)، نظریههای شخصیت، ترجمة علی‌عسگری، ساوه: دانشگاه آزاد اسلامی.
Adler, Alfred(1997), understanding life, edited and introduction by Colin Brett, Oxford: Oneworld Publications.
Adler, Alfred(1956), Individual Psychology Of Alfred Adler, edited and annotated by Heinz L. Ansbacher and Rowena R. Ansbacher, New york: Basic Book, Inc.