تبیین ابعاد حضور دیوانسالاری ایران در صید و تجارت مروارید در خلیج فارس(سده 13ق/19م)

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه بین المللی امام خمینی، قزوین، ایران

چکیده

ارتباط حکومت ایران با فرهنگ صید و تجارت مروارید در بنادر و جزایر خلیج‌فارس که در قالب یک صنعت با سازوکاری سنتی و باستانی تلقی می‌شود، نقش مهمی در بازشناسی مفاهیم تاریخی و سنتی حاکم بر مناسبات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ساحل‌نشینان خلیج‌فارس و هویت تاریخی این منطقه دارد. معیشت ساکنان بنادر و جزایر تا حدود زیادی به این کالای مهم و درآمدزا وابسته بوده‌است، این وابستگی همراه با اتکای این صنعت بر مهارت و دانش بومی، سبب نقش مهم این کالا در تداوم حیات سنتی و فرهنگ و هویت ساحل‌نشینان در دوران استعمار شد. این مقاله با رویکردی تحلیلی و بر اساس برخی شواهد تاریخی وبا هدف بررسی ماهیت و ابعاد نظام دیوان‌سالاری غیرمستقیم و نیابتی در منطقه خلیج‌فارس به‌دنبال پاسخ به این پرسش اساسی است که ابعاد حضور دیوانسالاری ایرانی در صید و تجارت مروارید در منطقه خلیج‌فارس را از چه زوایای باید مورد بررسی قرار داد؟ فرض غالب بر این است که با توجه به اهمیت صنعت مروارید و تأکید محققین بر وجود ضوابط و یک عرف باستانی، دیوان‌سالاری به‌طور غیر مستقیم در مدیریت صیدگاه‌ها و انتظام امور مربوط به صیدگاه‌ها و صیادان مروارید نقش داشته‌است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


 
آبراهامیان، یرواند (1377)، ایران بین دو انقلاب، ترجمه کاظم فیروزمند و حسن شمس‌آوری و محسن مدیرشانه‌چی، تهران: مرکز نشر.
ابن فوطی‌، عبدالرزاق (1987)، الحوادث الجامعة و التجارب النافعة فی المائة السابعة، بیروت‌.
آرشیو مرکز اسناد وزارت امور خارجه، کارتن شماره 33 ؛ مربوط به سال 1310 ش، سند شماره 157-156.
افندی اصفهانی، عبداللّه (1۴٠١ق)، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، به کوشش سیداحمّد حسینی، قم: خیام.
بحرانی، سید یوسف (بیتا)، لؤلؤة البحرین، نجف: مطبعة الحیدریه.
بیگدلی، رضا (1387)، سازمان و مدیریت، مرکز انتشارات علمی دانشگاه آزاد.
بیهقی، ابوالفضل (1373)، تاریخ بیهقی، به کوشش خلیلی خطیب، تهران، مهتاب.
پتف، آرین (1392)، سیاست‌زدگی دستگاه‌های اداری و راهکارهای آن، مرکز پژوهش‌های مجلس، تهران.
پیگولاسکایا و دیگران (1354)، تاریخ ایران از دوره باستان تا پایان سده هجدهم، ترجمه کریم کشاورز، تهران: پیام.
تهرانی، شیخ آقابزرگ (1403)، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالاضواء.
خواندمیر، غیاث‌الدین (1353‌)، حبیب السیر، به کوشش محمد دبیرسیاقی‌، تهران‌.
خورموج، محمدجعفر (1362)، حقایق‌الاخبارناصری، به کوشش حسین خدیو جم. تهران: نشرنی.
دریایی، تورج (1385)، تجارت خلیج‌فارس در اواخر دوران باستان، جامعه و اقتصاد عصر ساسانی، ترجمه حسین کیانراد، تهران: نشر سخن.
سپهر، محمد تقی لسان الملک (1344)، کامل تاریخ قاجاریه، تصحیح جهانگیر قائم‌مقامی، تهران: امیرکبیر.
سدیدالسلطنه کبابی (1371)، سرزمین‌های شمالی پیرامون خلیج‌فارس (مغاص اللیالی و مناراللیالی)، تصحیح و تحشیه احمد اقتداری، تهران: جهان معاصر.
_________ (1308)، المناس فی احوال الغوص و الغواص، بیجا: بی نا.
سیمونیچ، ای او (1353)، خاطرات وزیر مختار از عهدنامه ترکمنچای تا جنگ هرات. ج 1. ترجمه یحیی آرینپور. تهران: پیام.
ظهیرنژاد، مینا (1372)، گزینه اسناد خلیج‌فارس، 5 جلد، واحد نشر اسناد تهران: دفتر مطالعات بین‌المللی.
فلور، ویلم (1365)، جستارهایی از تاریخ ایران در عصر قاجار، ترجمه ابوالقاسم سری، تهران، انتشارات توس.
فلور، ویلم (1368)، حکومت نادرشاه، ترجمه ابوالقاسم سری، چ 1، تهران: توس،
قاسمیان، سلمان (1399)، شیخ نشین‌های خلیج‌فارس و هویت تاریخی، قم، مرکز نشر کتاب.
قائم‌مقامی، جهانگیر، ۱۳۴۱)، بحرین و مسائل خلیج‌فارس، تهران: کتابخانه طهوری.
کریم‌زاده تبریزی، محمدعلی (1368)، اسناد و فرامین منتشر نشده قاجار، لندن.
گیرشمن، رومن (1368)، ایران از آغاز تا اسلام، محمدمتین، تهران، علمی و فرهنگی.
مجمل التواریخ و القصص (1318)، تصحیح ملک ملک الشعرای بهار، تهران: بینا.
مروی، محمدکاظم (1364)، عالم آرای نادری، به کوشش محمدامین ریاحی، چ 1، تهران: علم،.
ملکم، سرجان (1362)، تاریخ ایران، ترجمه میرزا اسماعیل حسرت، به کوشش مرتضی سیفی قمی تفرشی و ابراهیم زندپور، تهران: یساولی.
نخجوانی، محمد بن هندوشاه (۱۹۶۴)، دستور الکاتب، به کوشش عبدالکریم علی‌زاده، مسکو.
نقوی، حسام‌الدین (1394)، رشد و فروپاشی دیوانسالاری در بندرعباس عصر صفوی، پژوهش نامه فرهنگی هرمزگان، دو فصل نامه علمی-ترویجی، سال پنجم، شماره 10، پاییز و پاییز.
نوایی، عبدالحسین (1356)، شرح حال عباس میرزا ملک آرا، تهران، بابک.
هاولی، دونالد (1377)، دریای پارس و سرزمین‌های متصالح، ترجمه حسن زنگنه، انتشارات همسایه، تهران.
هوار، کلمان (1375)، ایران و تمدن ایرانی، حسن انوشه، تهران، امیرکبیر.
وبر، ماکس (1388)، مفاهیم اساسی جامعه‌شناسی، ترجمه احمد صدراتی، تهران، مرکز چاپ هشتم.
وثوقی، محمدباقر (1384)، تاریخ خلیج‌فارس و ممالک هم‌جوار، تهران، سمت.
Abrahamian, Ervand (1974). "Oriental Despostism, The case of Qajar International of MiddleEast Studies". Vol.I.
Ashraf, A, (1970), “Historical Obstacles to the Development of a Bour geoisie in Iran”, Studies in the Economic History of the Middle East, ed. by M. A. Cook.
Bowen, R. (1951), The Pearl Fisheries of the Persian Gulf. The Middle East Journal 5:‌161-180.
Burdett A., (1995), Records of the Persian Gulf Pearl Fisheries 1857–1962, 4 Vole, Cambridge university press.
Carter.R, (2005), The History and prehistory of Pearling in the Persian Gulf, University of Oxford.Tribulus:‌Bulletin of the Emirates Natural History Group.
David, A.(1998), Charting UAE Waters. In: Waves of Time: the Maritime History of the United Arab Emirates, ed. P. Heller, London: Trident Press, pp. 136-149..
DonkinR. A. (1998), Beyond Price: Pearls and Pearl Fishing Origins to the Age of Discoveries, Amer Philosophical Society.
Ferguson, D& William S,(2010)The Travels of Pedro Teixeira; with his 'Kings of Harmuz', and Extracts from his 'Kings of Persia. Hakluyt Society.
Floor, W, (1982), Pearl Fishing in the Persian Gulf in 1757. Persica X:‌209-222.
Floor, W, (1984), the Bahrain Project of 1754. Persia XI:‌129-148..
Heard-Bey, F.( 1997) The Tribal Society of the UAE and its traditional economy. In Perspectives on the United Arab Emirates, London: Trident Press
Hughes T, R., (1985), Arabian Gulf Intelligence. Cambridge andNew York: Oleander Press.
J G. Lorimer, (1986),Gazetteer of the Persian Gulf, Oman and central Arabia,, Calcutta,1908-1915 ,Republished by grey International West Mead, England.
Keddie, N.R.K. (1969). "The Roots of the ulamas power in Modern Iran". School of orientalStudies, Vol.2.
Keddie, N.R.K. (1971) "The Iranian Power structure and social". International of Middle EastStudies, Vol.2.
Lambton, A.K.S, (1961), “Persian Society under the Qajars”, in JRCAS, Xlviii
Milburn, W, (1813), Oriental Commerce. London: Black, Parry and Co.
Miles, J, (1966), Countries and Tribes of the Persian Gulf, London, frank Cass and co. ITD, Second edition.
Niebuhr, C, (1792), Travels through Arabia and Other Countries in the East. Translated byRobert Heron. Edinburgh: R. Morison and Son.
O’Shea, R, (1947), Sand Kings of Oman. London.
Onley, J, (2005), Britain’s Informal Empire in the Gulf ,1820-1971, Journal of Social Affairs. Volume 22, Number 87., Exeter, Institute of Arab and Islamic Studies, University of Exeter.
Parsons, A, (1808. Travels in Asia and Africa; including a journey from Scanderoon to Aleppo, and over the desert to Bagdad and Bussora;. London: Longman, Hurst, Rees, and Orme.
Pelly, L, (1868), Remarks on the Pearl Oyster beds in the Persian Gulf. Transactions of the Bombay Geographical Society 18:‌32-35.
Rentz, G, (1951), Pearling in the Persian Gulf. In Semitic and Oriental Studies: a volume presented to William Popper, ed. W.J. Fischel, pp. 397-402. Berkeley and Los Angeles: University of California Press.
Saldanha. J.a, (1986), The Persian Gulf, 1870-1904, London, Archive edition.
Simpson, S.(2003). Sasanian beads: the evidence of art, texts and archaeology. In Ornaments from the Past. Bead Studies after Beck, ed. I. Glover, H. Hughes-Brock and J. Henderson, pp. 59-77.
Slot, B.J.(1993) The Arabs of the Gulf. 1602-1784. The Netherlands, Leidschendam.
Sluglett, Peter, (1999), The Social History of Cities in the Middle East, London, Westview Press Inc.
Steensgaard, N, (1973), The Asian Trade Revolution of the Seventeenth Century. Chicago and London: University of Chicago Press.
Whitelock, H.H. (1836), An Account of Arabs who inhabit the Coast between Ras-el Kheimah and Aboothubee in the Gulf of Persia, …from 1836 to 1938, Reprinted inBombay, American Mission Press.
Wilson, A, (1927) Persian Gulf, London.
Wilson, D. (1833). Memorandum respecting the Pearl Fisheries in the Persian Gulf, Journal of the Royal Geographical Society, Volume the Third. Pp. 283-286.