نقش راه‌های ارتباطی سیستان و قندهار در مناسبات ایران و هند در دوره صفوی (بر اساس نقشه گیوم دولیل فرانسوی)

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه تاریخ دانشگاه ولایت ایرانشهر، سیستان و بلوچستان،ایران

2 دانشجوی دکتری تاریخ ایران اسلامی گروه تاریخ دانشگاه تهران، تهران.ایران

چکیده

ارتباطات ایران و هند در دوره صفوی به‌واسطه تحولات داخلی، منطقه‌ای و جهانی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بود. این ارتباطات هم از مسیر دریا و هم از مسیرهای زمینی برقرار بود. ازآنجاکه ایالت سیستان در دوره صفوی در همسایگی هند قرار داشت و ایالت قندهار نیز یک ایالت مرزی محسوب می‌شد، یکی از مسیرهای ارتباطی ایران و هند در دوره صفوی، راه‌های سیستان و قندهار بود. اهمیت ارتباطی راه‌های این مسیر به حدی بود که از نگاه نقشه‌نگاران اروپایی در آن زمان نیز غافل نمانده است. یکی از نقشه‌های جالب‌توجه در خصوص ترسیم راه‌های ایران در دوره صفوی، نقشه گیوم دولیل Guillaume Delisle)) فرانسوی است. با توجه به اهمیت ارتباطات ایران و هند در دوره صفوی و ترسیم راه‌های ارتباطی ایران و هند در نقشه گیوم دولیل، این سؤال مطرح است که راه‌های ترسیم‌شده سیستان و قندهار در نقشه گیوم دولیل، چه نقشی در مناسبات ایران و هند داشتند؟ یافته‌های این تحقیق نشانگر آن است که با استفاده از رباط‌ها و کاروانسراها تمهیدات امنیتی و امکاناتی راه‌های سیستان و قندهار فراهم‌شده بود و بخش عمده‌ای از مناسبات سیاسی، نظامی، اقتصادی و فرهنگی ایران و هند از مسیر ارتباطی این راه‌ها انجام می‌گرفت. هدف این نوشتار معرفی راه‌های ترسیم‌شده سیستان و قندهار در نقشه گیوم دولیل و تبیین نقش ارتباطی این راه‌ها در مناسبات ایران و هند در دوره صفوی است که به روش تاریخی با توصیف و تحلیل داده‌های جمع‌آوری‌شده، به انجام رسیده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


 
- ابن بلخی (1374)، فارسنامه. به تصحیح منصور رستگار فسایی، شیراز: بنیاد فارس‌شناسی.
- ابن‌حوقل، ابوالقاسم محمد (1938 م)، صوره‌الارض. جلد 2، بیروت: انتشارات دار صادر.
- ابن خردادبه، ابوالقاسم عبیدالله بن عبدالله (1992 م)، المسالک و الممالک. بیروت: انتشارات دار صادر.
- ارشاد، فرهنگ (1365)، مهاجرت تاریخی ایرانیان به هند. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
- استرآبادی، محمدمهدی (1377)، جهانگشای نادری. مصحح عبدالله انوار، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- اصطخری، ابواسحق ابراهیم (1927 م)، مسالک و ممالک. به تصحیح احمد بن سهل ابوزید، بیروت: انتشارات دار صادر.
- اصفهانی، محمد بن معصوم (1368)، خلاصه‌السیر. زیر نظر ایرج افشار، تهران: نشر علمی.
ـ افوشته‌ای نطنزی، محمود بن هدایت الله (1373)، نقاوه‌الآثار فی ذکرالاخیار. به اهتمام احسان اشراقی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- امین‌فر، ابوالفضل (1382)، «راه‌های شرق ایران در دورة صفویه؛ اهمیت تجاری، نظامی و مسافرتی»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته تاریخ در دانشگاه تهران.
- بداؤنی، عبدالقادر بن ملوک‌شاه (1379)، منتخب التواریخ. به تصحیح مولوی احمدعلی صاحب، جلد 3، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- بیات، بایزید (1382)، تذکره همایون و اکبر. به تصحیح محمد هدایت حسین، تهران: نشر اساطیر.
- تاورنیه، ژان باتیست (1336)، سفرنامه تاورنیه. ترجمه ابوتراب نوری، به تصحیح حمید شیرانی، تهران: کتابخانه سنایی.
- ترک‌لادانی، صفورا و علی‌اکبر کجباف (1389)، «کاروان و سیر کاروان‌های تجاری در ایران عصر صفوی»، پژوهش‌های تاریخی ایران و اسلام. شماره 6، ص 33 ـ 52.
- جعفریان، رسول (1389)، راه حج. تهران: زیتون سبز.
- جنابدی، میرزا بیگ (1378)، روضه‌الصفویه. به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
- جیهانی، ابوالقاسم (1368)، اشکال العالم. مترجم عبدالسلام کاتب، به تصحیح فیروز منصوری، مشهد: مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.
ـ حائری، عبدالهادی (1394)، نخستین رویارویی‌های اندیشه‌گران ایران با دو رویة تمدن بورژوازی غرب. تهران: امیرکبیر
- دوغان، اسرا (1385)، «راه‌های حج در دورة صفویه»، میقات حج. شماره 57، ص 97 ـ 116.
- روملو، حسن بیک (1384)، احسن التواریخ. به تصحیح عبدالحسین نوایی، جلد 3، تهران: انتشارات بابک.
- ریاض‌الاسلام (1373)، تاریخ روابط ایران و هند در دورة صفویه و افشاریه. مترجمان محمدباقر آرام و عباسقلی غفاری فرد، تهران: انتشارات امیرکبیر.
- سامانی، سید محمود (1398)، «پژوهشی در مناسبات ایران و هند در عصر صفوی و تأثیر آن بر حج‌گزاری ایرانیان از طریق هند»، میقات حج. سال 27، شماره 107، ص 7 ـ 27.
- سلطانیان، ابوطالب و انوش مرادی (1391)، «روابط تجاری ایران و هند در دورة صفویان متأخر با تکیه‌بر نقش عناصر فعال در آن (از دورة شاه‌عباس یکم تا پایان حکومت صفویان 1135-996)، فصلنامه پژوهش‌های تاریخی. شماره 4، ص 87 ـ 102.
- سیستانی، محمد اعظم (1367)، سیستان سرزمین ماسه‌ها و حماسه‌ها. جلد 2، کابل: مرکز علوم اجتماعی.
- شاردن، ژان (1372)، سفرنامه شاردن. ترجمه اقبال یغمایی، تهران: نشر توس.
- شاملو، ولی قلی (1375)، قصص الخاقانی. به تصحیح حسن سادات ناصری، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- شکوهیان، کریم (1389)، «روابط سیاسی اقتصادی و فرهنگی گورکانیان و صفویان از قرن 10 تا نیمه اول قرن 12 هجری» پایان‌نامه کارشناسی ارشد دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد.
- شیرازی، عبدی‌بیگ (1369)، تکمله‌الاخبار. به تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران: نشر نی.
- شهابی خراسانی، علی‌اکبر (1316)، روابط ادبی ایران و هند یا تأثیر روابط ایران و هند در ادبیات دورة صفویه. تهران: چاپخانه مرکزی.
- صفت‌گل، منصور (1380)، «پژوهشی درباره سیستان‌شناسی مورخان ایرانی، از فرمانروایی صفویان تا برآمدن قاجاران»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا. شماره 44 و 45، ص 52 ـ 61.
- صفرزایی، عبداله و هادی وکیلی (1393)، «بنیادهای اعتقادی فرقه ذکری و خاستگاه‌های آن»، پژوهش‌نامه تاریخ اسلام. سال چهارم، شماره پانزدهم، ص 125 ـ 149.
- فخرالزمانی، عبدالنبی (1340)، تذکرة میخانه. به تصحیح احمد گلچین معانی، تهران: محمدحسین اقبال و شرکا.
- فریر، رانلد (1380)، «تجارت در دوره صفویان»، تاریخ ایران؛ دوره صفویان. پژوهش از دانشگاه کمبریج، ترجمه یعقوب آژند، تهران: جامی.
- فندرسکی، سید ابوطالب موسوی (1388)، تحفه‌العالم (در اوصاف و اخبار شاه سلطان حسین). به کوشش رسول جعفریان، تهران: مجلس شورای اسلامی، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد.
- قدیری، زهره و دیگران (1399)، «زنان ایرانی دربار گورکانی هند و نقش آنان در مسائل سیاسی این دوره»، فصلنامه مطالعات شبه‌قاره. سال 12، شماره 39، ص 203- 220.
- گمنام (1377)، راه‌های سیستان. به کوشش منصور صفت‌گل، مجموعه میراث اسلامی ایران، به کوشش رسول جعفریان، جلد 7، قم: کتابخانه مرعشی نجفی.
- کروسینسکی (1363)، سفرنامه کروسینسکی. به تصحیح عبدالرزاق دنبلی مفتون، ترجمه مریم میراحمدی، تهران: توس.
- لسترنج، گای (1377)، جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی. ترجمه محمود عرفان، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی
- متی، رودلف (1387)، اقتصاد و سیاست خارجی عصر صفوی (چهار مقاله موردی). ترجمه حسن زندیه، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
- محمدی، حسین و مرتضی تها‌می (1398)، «روابط اقتصادی ایران و هند در عصر ساسانیان (224 تا 642 م)»، فصلنامه مطالعات شبه‌قاره. سال 11، شماره 37، ص 155 ـ 170.
- مرعشی صفوی، میرزا محمد خلیل (1362)، مجمع التواریخ. به تصحیح عباس اقبال، تهران: کتابخانه طهوری.
- مستوفی بافقی، محمد مفید (1396)، مختصر مفید (جغرافیای ایران‌زمین در عصر صفوی). به کوشش ایرج افشار و محمدرضا ابوئی مهریزی، تهران: انتشارات دکتر محمود افشار.
- مشیزی، میر محمدسعید (1369)، تذکره صفویه کرمان. به تصحیح محمدابراهیم باستانی پاریزی، تهران: نشر علم.
- مقدسی، ابوعبدالله محمد بن احمد (1411 ه.ق)، احسن التقاسیم فی معرفه‌الاقالیم. قاهره: مکتبه مدبولی.
- ملک شاه حسین (1344)، احیاءالملوک. به اهتمام منوچهر ستوده، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- منشی، اسکندربیک (1377)، تاریخ عالم آرای عباسی. به تصحیح محمد اسماعیل رضوانی، ج 3، تهران: دنیای کتاب.
- نصیری، محمد ابراهیم (1373)، دستور شهریاران. به تصحیح محمد نادر نصیری مقدم، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
- واله اصفهانی، محمد یوسف (1372)، خلدبرین. به تصحیح هاشم محدث، تهران: بنیاد موقوفات محمود افشار.
- وحید قزوینی، محمد طاهر (1383)، تاریخ جهان آرای عباسی. به تصحیح سعید میر محمدصادق، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- هوشنگ مهدوی، عبدالرضا (1396)، تاریخ روابط خارجی ایران از ابتدای دورة صفویه تا پایان جنگ جهانی دوم. تهران: انتشارات امیرکبیر.
 
-Alai, Cyrus, General Maps of Persia, second revised edition, Library of congress cataloging-in-publication data, Brill Leiden Boston, 2010.
- Ferrier R.W., (1976), an English view of Persian trade in 1618: reports from the merchants EdardPettus and Thomas Barker, journal of the economic and social history of the orient, vol 19, No,2, pp. 182-214.
-Hamel, Connor J. (2017), Safavid trade during the 17th century: Iran’s transit economy, Middle  eastern communities and nigration student research paper series.6. pp 6 – 27.
- Haneda, Masashi (1997), emigration of Iranian elites to India during the 16-18th centuries, cahiers d’Asiecentrale, pp. 129-143.
- Manners, Ian (2007), European cartographers and the Ottoman world 1500 -0750with a contribution by M. Pinar Emiralioglu, published by rhe oriental Institute of the University of Chicago, Chicago
- www.Davidrumsey.com