تبیین جایگاه و کارکرد منصب نقیب در دوره‌ آل بویه

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار پژوهشکده تاریخ ایران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. تهران.

2 دانشجوی تاریخ ایران اسلامی، پژوهشکدة تاریخ ایران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران. ایران

چکیده

 منصب نقیب یکی از مهم‌ترین مناصب حکومتی در دوره‌ی آل بویه است که جلوه‌ای از نحوه‌ی اعمال و مناسبات و عملکرد قدرت در این دوره را نشان می‌دهد. این پژوهش بر آن است تا با رویکرد توصیفی- تحلیلی به بررسی جایگاه و کارکرد منصب نقیب در دوره‌ی آل بویه بپردازد و به این پرسش پاسخ دهد که: منصب نقیب در دوره‌ی آل بویه چگونه برای هدایت و کنترل اذهان و ابدان سادات و علویان عمل می‌کرده است؟ یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که منصب نقیب در نسبت با قدرت قرار دارد و به مثابه‌ی ابزاری برای اعمال قدرت در جهت کنترل اذهان و ابدان سادات عمل می‌کرده است، همچنین جایگاه و موقعیت نقبا به میزان توجه امرای بویهی به آنان بستگی داشت و اگر در جهت کنترل اعتراضات و رفع تهدیدها و تنش‌ها موفق بودند که بیشتر مورد لطف واقع می‌شدند، در غیر این‌صورت جایگاه آن‌ها در خطر قرار می‌گرفت. علاوه براین‌که منصب نقیب یکی از مهم‌ترین ابزارهای قدرت حاکمیت برای اعمال قدرت و هنجارمند کردن جامعه‌ی سادات بوده است که از طریق آن نظم در جامعه برقرار شود. ازآنجاکه این پژوهش مطاله ای تاریخی است لذا روش معمول گردآوری داده‌هامتکی بر منابع تاریخی و کتابخانه‌ای و توصیف و تحلیلاین دادها در فرایند بررسی فرضیه‌های تحقیق خواهد بود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


ابن اثیر، عزالدین علی (1965). الکامل فی التاریخ، بیروت: دار الصادر.
ابن‌اثیر، عزالدین علی‌ (1371). تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران، ترجمه عباس خلیلی و ابوالقاسم حالت،33 جلد، تهران: مطبوعات علمی.
ابن اسفندیار، محمدبن حسن (1366). تاریخ طبرستان، مصحح عباس اقبال آشتیانی، تهران: پدیده خاور.
ابن بطوطه، محمد بن عبدالله بن محمد بن ابراهی (1337). رحله‌ی ابن بطوطه، مترجم محمد علی موحد، 2 جلد، تهران: آگاه.
ابن حوقل، محمدبن حوقل (1345). المسالک و الممالیک، ترجمه‌جعفر شعار، 1 جلد، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ابن خلدون، عبد الرحمان (1364). تاریخ ابن خلدون، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
ابن کثیر، اسماعیل‌بن‌عمر (1998). البدایه و النهایه، بیروت: مکتبه المعارف.
ابن‌جوزی، ابوالفرج عبدالرحمن بن علی ابوالفضائل جمال‌الدین (1941). المنتظم فی التاریخ الملوک و الامم، حیدرآباد: بی‌نا.
اصفهانی، ابوالفرج علی‌بن حسین (1380). مقاتل الطالبین، ترجمه هاشم رسولی محلاتی، تهران: بنیاد فرهنگ اسلامی.
بلاذری، احمدبن یحیی (1397). الانساب الاشرف، مصحح و محقق محمد باقر محمودی و دوستان، 3 جلد، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.
بیهقی، ابوالفضل محمدبن‌حسین (1304). تاریخ بیهقی، مصحح خطیب رهبر،3 جلد، چاپ چهارم، تهران: مهتاب.
حسینی فسایی، میرزا حسن (1382). فارسنامه‌ی ناصری، مصحح منصور رستگار فسایی، 2 جلد. چاپ سوم، تهران: امیرکبیر.
خوارزمی، ابو عبدالله محمد بن احمد بن یوسف کاتب (1347). مفاتیح العلوم، ترجمه خدیو جم، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
روذآوری، ظهیرالدین ابوشجاع محمد بن حسین (1379). ذیل تجارب الامم، مصحح ابوالقاسم امامی، تهران: سروش.
صابی، ابو الحسن هلال بن محسن (1364). رسوم دار الخلافه، ترجمه‌ی رضا شفیعی کدکنی، مصحح میخائل عواد، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
طبری، محمدبن‌جریر (1358). تاریخ الرسل و الملوک، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: انتشارات اساطیر.
القزوینی الرازی، احمدبن فارس بن زکریاء (1979). معجم المقاییس الغه.
قزوینی تتوی، احمد آصف خان. (1382). تاریخ الفی، مصحح غلا مرضا طباطبایی.8 جلد، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
قمی، حسن بن محمد بن حسن (1385). تاریخ قم، ترجمة حسن بن علی بن عبد الملک قمی، مصحح محمد رضا انصاری قمی، قم: کتابخانه‌ی بزرگ مرعشی نجفی.
نیآوردی (1908). الاحکام السلطانیه، قاهره: مطبعه الخانجی بمصر.
مسکویه، احمدبن علی (1379). تجارب الامم و تعاقب الهمم، ترجمه ابوالقاسم امامی، تهران: سروش.
نرشخی، محمدبن جعفر (1363). تاریخ بخارا، ترجمه احمدبن محمدقباوی، تلخیص محمدبن زفر،1 جلد، تهران: توس.
یعقوبی، احمدبن اسحاق (1960). التاریخ، 2 جلد، بیروت: بی‌نا.
تحقیقات جدید
ابن فارس بن زکریَا، ابوالحسین احمد (1970). معجم مقاییس اللغه، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، 6 جلد. قاهره: دارالجیل.
اشپولر، برتولد (1373). تاریخ ایران در نخستین قرون اسلامی، ترجمه جواد فلاطوری و مریم میر احمد، 2 جلد، چاپ چهارم، تهران: علمی فرهنگی.
ایمانی‌فر ) رویگر)، محمد (1389). تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی در دوره آل‌بویه )، قم: مؤلف.
پیرنیا، حسن و اقبال آشتیانی، عباس (1380). تاریخ ایران از آغاز تا انقراض سلسله‌ی قاجاریه، 1 جلد، چاپ نهم، تهران: خیام.
پیرنیا، حسن و اقبال آشتیانی، عباس (1380). تاریخ ایران از آغاز تا انقراض سسله قاجاریه، 1 جلد، چاپ نهم، تهران: خیام.
ترکمنی آذر، پروین (1384). دیلمیان در گستره تاریخ، حکومت‌های محلی آل زیار، آل بویه. تهران: سمت.
جعفری، محمد حسین (1374). تشیع در مسیر تاریخ، قم: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
حکیمیان، ابو الفتح (1368). علویان طبرستان، تهران: الهام.
خالقی، محمد هادی (1378). دیوان نقابت: پژوهشی درباره پیدایش و گسترش اولیه تشکیلات سرپرستی سادات، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
خضری، احمدرضا (1384). تاریخ خلافت عباسی از آغاز تا پایان آل بویه، 1 جلد، چاپ پنجم، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب دانشگاهی ) سمت (.
دهخدا، علی اکبر (1377). لغت نامه، چاپ دوم از دوره‌ی جدید، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
ر.ن.فرای و دیگران (1394). تاریخ ایران کمبریج؛ از فروپاشی ساسانیان تا آمدن سلجوقیان، ترجمه حسن انوشه، جلد 4، چاپ یازدهم، تهران: امیرکبیر.
راوندی، مرتضی (1382). تاریخ اجتماعی ایران، 12 جلد، چاپ دوم، تهران: انتشارات نگاه.
زیدان، جرجی (1372). تاریخ تمدن اسلامی، ترجمه‌ی علی جواهر کلام، 1 جلد، چاپ پنجم، تهران: امیرکبیر.
شیبی، کامل مصطفی (1359). تشیع و تصوف، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران: امیرکبیر.
صفی پوری، عبدالرحیم بن عبدالکریم (1388). منتهی الارب فی الغه العرب، تصحیح و تعلیق محمد حسن فؤادیان، علیرضا حاجیان نژاد. 5 جلد. تهران: موسسه انتشارات دانشگاه تهران.
فقیهی، علی‌اصغر (1357). آل بویه و اوضاع زمان ایشان، گیلان: صبا.
فوکو، میشل (1391). اراده به دانستن، ترجمه نیکو سرخوش و افشین جهاندیده، تهران، نشر نی.
فوکو، میشل (1391). تئاتر فلسفه، ترجمه نیکو سرخوش و افشین جهاندیده، تهران، نشر نی.
فوکو، میشل (1391). مراقبت و تنبیه، ترجمه نیکو سرخوش و افشین جهاندیده، تهران، نشر نی.
کبیر، مفیزالله (1381). آل بویه در بغداد، ترجمه مهدی افشار، تهران: سمت.
متز، آدام (1362). تمدن اسلامی در قرن چهارم. ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران: امیرکبیر.
 
مقالات
آژند، یعقوب (1379). «مذهب امامیه در قرن چهارم هجری». (مجله‌ی تاریخ اسلام (، شماره 3.
پروانه، فرهاد (1400). «منصب نقابت در دوره‌ی آل بویه»، (فصلنامه تخصصی پژوهش در آموزش تاریخ)، دوره دوم، شماره پنجم، ص 83- 75.
کاظم بیگی، محمد علی (1389). «سامانیان و نقبای حسینی نیشابور». (مطالعات اسلامی: تاریخ و فرهنگ)، شماره پیاپی 84، ص 66-39.
ماهیگیر آبکنار، عباس، اللهیار خلعت‌بری و عباس پناهی (1396). «عوامل مؤثر برتعاملات اقوام گیل و دیلم با علویان در طبرستان». (مجله‌ی پژوهش‌های تاریخی ایران و اسلام)، شماره 20؛ ص 170- 151.
 مدرسی طباطبایی، سید حسین (1358). «نقابت سادات و برنامه‌ی کار نقیب». (مجله‌ی آینده)، ش 10 و 11.
هاومن، اکسل (1966). Nakib Al – Ashraf ” “. دائره المعارف الاسلام. (7/ 926). لیدن هلند: بی نام.
Lamabton, A. K. S.“ The Administration and social organization”. (Encyclopidia Iranica), Vol.V, fasc.6, pp. 607-623.