زمینه ها و عوامل مؤثر در تقابل امامیه و اشاعره در عصر سلجوقی

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه تاریخ، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه آزاد، واحد تهران مرکزی، تهران، ایران

2 دانشجوی دکترا، گروه تاریخ ، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه آزاد، واحد یادگار امام(ره) شهرری، تهران، ایران.

چکیده

 اختلاف میان امامیه با اشاعره و خلفای عباسی، معلول رسالتی بود که سلجوقیان به‌عنوان حامیان مذهب سنت و خلافت در برابر تهدیدات علویان و شیعیان برای خود قائل بودند. امامیه، خلافت عباسیان را نامشروع می‌دانست، اشاعره هم خلافت علویان و اقتدار حاکمیت شیعه را برای اهل سنت قبول نداشت. عداوت عباسیان با شیعیان، باعث رسمیت مذهب اهل سنت و مکتب اشعری شد، مذهب امامیه هم در این عصر رسمیت نیافت. امامیه که خود را اقلیتی در جامعه اکثریت می‌دید، راهبردشان برای برون‌رفت از این بحران، تلاش برای هویت‌یابی، تقابل فکری، رسمیت مذهبی و دولت‌گرایی در حوزه سرزمینی مشخص بود. اندیشه و هدایت این راهبرد بر عهده بزرگان و اندیشمندان این عصر بود. مجموعه این عوامل، باعث واگرایی و تضاد اندیشه گفتمانی امامیه و اشاعره شد و دو جریان از شیوه‌های نظری و عملیات فیزیکی در تقابل استفاده کردند. این تحقیق با روش تاریخی مبتنی بر رویکرد توصیفی- تحلیلی می کوشد به این پرسش پاسخ دهد که: زمینه‌ها و عوامل مؤثر در تقابل امامیه و اشاعره در عصر سلجوقی چه بوده است؟ یافته‌های تحقیق نشان‌می‌دهد که زمینه‌های تاریخی، اعتقادی و عوامل سیاسی و اجتماعی عمده‌ترین اختلافات امامیه با اشاعره و خلفای عباسی بودند که باعث سقوط آل‌بویه، ظهور سلجوقیان و تشدید نزاع‌های رایج کلامی و مذهبی در این عصر گردید.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن.
 نهج‌البلاغه.
ابن اثیر، عزالدین ابوالحسن علی (1371)، الکامل فی التاریخ، ترجمه ابوالقاسم حالت، تهران: مؤسسه علمی.
ابن اسفندیار، محمدبن حسن (1366)، تاریخ طبرستان، تهران: پدیده.
ابن‌خلدون، عبدالرحمن بن محمد (1363)، تاریخ ابن‌خلدون، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران: مطالعات فرهنگی. ابن خلکان، احمدبن محمد (1364)، وفی‌ات الأعیان و الانباء الابناء الزمان، ترجمه عباس احسان، قم: شریف رضی.
ابن طقطقی، محمد بن علی (1389)، الفخری فی الاداب السلطانیه و الدوله الاسلامیه، ترجمه محمد وحید گلپایگانی، تهران: علمی و فرهنگی.
بغدادی، عبدالقاهربن طاهر (1388)، الفرق بین الفرق، به اهتمام محمد جواد مشکور، تهران: گویا.
طبری، محمدبن جریر (1362)، تاریخ طبری، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: اساطیر.
طوسی، محمدبن حسن (1404 ق)، اختیار معرفه الرجال المعروف، تحقیق مهدی رجایی، قم: بعثت.
____________ (1417 ق)، الخلاف، تحقیق سید علی خراسانی و همکاران، قم: نشر اسلامی.
 فرخی سیستانی (1335 ش)، دیوان، به کوشش محمد دبیر سیاقی، تهران: سپهر.
قزوینی رازی، عبدالجلیل (1358)، النقض، تهران: محدث.
مرعشی، ظهیرالدین (1361)، تاریخ طبرستان و رویان، به کوشش محمدحسین تسبیحی، تهران: ستوده.
مستوفی، حمدالله (1362)، تاریخ گزیده، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران: امیر کبیر.
نجاشی، احمدبن علی (1416 ق)، رجال النجاشی، قم: نشر اسلامی.
نظام‌الملک (1389)، سیاست‌نامه، به اهتمام هیوبرت دارگ، تهران: علمی و فرهنگی.
________(1393)، سیاستنامه، به کوشش جعفر شعار، تهران: امیر کبیر.
 
عربی
ابن ابی‌الحدید، عبدالحمید (1404 ق)، شرح نهج‌البلاغه، تصحیح محمد ابوالفضل ابراهیم، قم: کتابخانه مرعشی.
ابن اثیر، عزالدین ابوالحسن علی (1385 ق)، الکامل فی التاریخ، بیروت: دار صادر.
ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی (1385 ق)، المنتظر فی تاریخ الملوک والامم، بیروت: دارالصار.
________________ (1358 ق)، حیدر آباد، دائرة المعارف العثمانیه.
ابن عساکر، علی بن حسن بن هبه الله (1347 ق)، تبیین کذب المفتری فیما نسب الی الامام ابی‌الحسن الاشعری، دمشق.
ابن فورک، محمدبن حسن (1985 م)، مشکل الحدیث، بیروت: عالم الکتب.
ابن کثیر، ابو فدا اسماعیل بن عمر (1407 ق)، البدایه و النهایه، بیروت: دارالفکر.
ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین (1405 ق)، مقاتل الطالبین، نجف، مکتب الحیدریه.
اشعری، ابوالحسن (1980 م)، مقالات الاسلامیین و اختلافات المصلین، الطبعه الثالثه دارالنشر فرانز اشتاینر.
________ (1397 ق)، الابانه عن الاصول الدیانه، تحقیق فوقیه، قاهره: دارالانصار.
ایجی، عضد الدین (1325 ق)، شرح المواقف فی العالم، شرح شریف جرجانی، قاهره.
ذهبی، محمدبن احمد (1984 م)، الخبر فی خبر من غیر، تحقیق صلاح الدین منجد، کویت: دارالنشر.
حلی، جعفربن الحسن بن سعید (1417 ق)، خلاصه الاقوال فی معرفه الرجال، تحقیق جواد قیومی، قم: الفقاهه.
حلی، حسن بن یوسف (1410 ق)، الرساله السعدیه، قم: کتابخانه آیت الله مرعشی.
خطیب بغدادی، احمد بن علی بن ثابت (1350 ق)، تاریخ بغداد، قاهره.
سید مرتضی (1405 ق)، رسائل المرتضی، تحقیق احمد حسینی، قم: مطبعه سیدالشهدا.
سیوطی، عبدالرحمن بن آبی بکر (1997 م)، تاریخ الخلفا، تحقیق ابراهیم صالح، بیروت: دار صادر.
شیخ صدوق (1414 ق)، الاعتقادات، تحقیق عصام عبدالحمید، بیروت: دارالمفید.
__________ (1380)، ارومیه: الصدر الرضوانی.
شیخ مفید، محمدبن محمد (1414 ق)، اوایل المقالات، بیروت.
___________ (1413 ق)، الفصول المختاره، قم: کنگره شیخ مفید.
عقلانی، آبی الفضل احمد (1406 ق)، لسان المیزان، بیروت: مؤسسه اعلمی.
مقریزی، احمدبن علی (1996 م)، الخطط، قاهره: مکتب الثقافیه الدینیه.
یعقوبی، ابن واضح، بی‌تا، تاریخ یعقوبی، بیروت: دار صادر.
 
انگلیسی
Tibawi, A. L, “origin and character of al- Madraseh”, bulletin of the school of oriented and African, studies, vol. xxv (1961).
تحقیقات
آنتونی بلک (1385)، تاریخ اندیشه سیاسی اسلام، ترجمه محمد حسین وقار، تهران: اطلاعات.
الحسنی، هاشم معروف (1388)، شیعه در مقابل معتزله و اشاعره، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
الفاخوری، حنا (1382)، تاریخ فلسفه در جهان اسلامی، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران: علمی و فرهنگی.
انصاری قمی، محمدرضا (1413 ق)، «المقالات و الرسالات»، قم: کنگره هزاره شیخ مفید.
ابوزهره، محمد (1393)، تاریخ و مذاهب اسلامی، ترجمه علیرضا ایمانی، قم: ادیان.
آدام متز، (1388)، تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران: امیرکبیر.
آزاد ارمکی، تقی (1392)، تاریخ تفکر اجتماعی در اسلام، تهران: نشر علم.
امینیان، مختار (1383)، از اسلام تا ارتداد، قم: ائمه.
بارانی، محمدرضا (1392)، بررسی تاریخی تعامل فکری و سیاسی امامیه با در عصر آل‌بویه، قم: پژوهشگاه حوزه.
بدوی، عبدالرحمن (1374)، تاریخ اندیشه‌های کلامی در اسلام، ترجمه حسین صابری، مشهد: آستان قدس رضوی.
بوهلال، محمد (1394)، اسلام اهل کلام، ترجمه علیرضا باقر، تهران: نگاه معاصر.
تهرانی، آقابزرگ (1408 ق)، الذریعة الی تصانیف الشیعه، قم: اسماعیلیان.
حلبی، علی‌اصغر (1392)، تاریخ علم کلام در ایران و جهان اسلام، تهران: اساطیر.
جبرئیلی، محمد صفر (1389)، سیر تطور کلام شیعه از غیبت تا خواجه‌نصیر طوسی، تهران.
جمعی از نویسندگان، زیر نظر محمود یزدی مطلق (1381) امامت پژوهی، مشهد: دانشگاه اسلامی علوم رضوی.
دوانی، علی (1378)، مفاخر اسلام، تهران: انتشارات وزارت امور خارجه.
راوندی، مرتصی (1378)، تاریخ اجتماعی ایران، تهران: نگاه.
شبلی نعمانی، محمد (1386)، تاریخ علم کلام، ترجمه سید محمد تقی فخر داعی، تهران: اساطیر.
شبیری، محمدجواد (1413 ق)، اربع مقالات حول الشیخ المفید، قم).
شیبی، کامل (1359)، تشیّع و تصوف، ترجمه قراگزلو، تهران: امیر کبیر.
شیخ‌الاسلامی، اسعد (1378)، سیری اجمالی در اندیشه‌های کلامی معتزله و اشاعره، تهران: سمت.
صابری، حسین (1391)، تاریخ فرق اسلامی، تهران: سمت.
صفا، ذبیح‌الله (1378)، تاریخ ادبیات در ایران، تهران: فردوس.
طقوش، محمد سهیل (1383)، دولت عباسیان، ترجمه حجت الله جودکی، قم: پژوهشکده حوزه.
فروزانی، ابوالقاسم (1394)، سلجوقیان از آغاز تا فرجام، تهران: سمت.
قادری، حاتم (1391)، اندیشه‌های سیاسی در اسلام، تهران: سمت.
کورانی عاملی، علی (1392)، عصر شیعه، ترجمه امید موذنی، قم: ناشران. دانشگاه شهید بهشتی.
مشکور، محمد جواد (1387)، تاریخ شیعه و فرقه‌های اسلام تا قرن چهارم، تهران: اشراقی.
موسوی، محمدرضا (1380)، اندیشه سیاسی شیخ طوسی، قم: بوستان کتاب.
ممتحن، حسینعلی (1375)، پژوهشی در تاریخ فرهنگ اسلام و ایران، تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
 نصر، سید حسین (1359)، علم و تمدن در اسلام، ترجمه احمد آرام، تهران، علمی و فرهنگی. هاینس هالم، تشیع، ترجمه محمد تقی اکبری، قم: ادیان، 1389.
مقالات
ده پهلوان، طلعت (1398)، «بررسی اندیشه‌های عبدالجلیل قزوینی در تبیین مفهوم وحدت و همگرایی در عصر سلجوقی»، مجله پژوهش‌های تاریخی ایران و اسلام، دوره 14، دانشگاه سیستان و بلوچستان.
شرفی، محبوبه و ساکی، محمد علی، (1400ش)، «عوامل مؤثر در گسترش و دگرگونی جریان اشعری در عصر سلجوقی، مجله مسکویه، بهار 1400، سال 16، شمار 56، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد یادگار امام خمینی(ره).
صادقی گندمان، مقصود علی (1400 ش)، نقش منازعات مذهبی در تضعیف اقتصاد پیشه‌وران بغداد در قرن چهارم و پنجم، مجله پژوهش‌های تاریخی ایران و اسلام، دوره 15، دانشگاه سیستان و بلوچستان.
قربان نژاد، پریسا (1399)، بانیان و مشایخ رباط‌های بغداد و تأثیر آنها در جریان تصوف قرن (6 و 7)، مجله پژوهش‌های تاریخی ایران و اسلام، دوره 14، دانشگاه سیستان و بلوچستان.