واکاوی منازعات اهل حدیث با امامیه در مقوله‌ی «جامعه سازی»

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه آیت الله بروجردی(ره) لرستان ایران

2 پژوهشگر و دکترای تاریخ اسلام تاریخ اسلام.قم .ایران

3 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه آیت الله بروجردی(ره) لرستان، ایران.

چکیده

متوکل (232-247 ق) دو سال پس احراز مسند خلافت، از اندیشه معتزله رخ برتافت و روی به اهل حدیث نهاد و تمامی امور دینی حکومت را به اهل حدیث واگذار کرد. با این رویداد، ضمن حکومتی شدن اندیشه اهل حدیث و سلطه آنان بر ساختار اندیشه دینی، نوعی از داد و ستد فکری- سیاسی میان خلیفه و اهل حدیث شکل گرفت. در این شرایط، امامیه که با انتقال کانون امامت به سامرا مواجه شده‌بود، در برابر خود شبکه محدثان نقل‌گرایی را می‌دید که ضمن شکل‌دهی به جامعه‌ی جدید دینی، اعتقاداتشان، پهلو به معارف شیعه می‌زد. این مقاله در پی پاسخ به چگونگی این رخداد و بازکاوی آن در مفهوم «جامعه‌سازی» و به‌عبارتی ساخت جامعه‌ای نو، آن هم متناسب با فهم خود از آموزه‌های دینی است. کوشش تحقیق پیش‌رو، واکاوی تعامل و نزاع‌های اهل حدیث و امامیه با روش توصیف و تبیین داده‌های حدیثی-تاریخی و بر اساس نظریه‌ی «تعامل سیاسی-فرهنگیِ دین و قدرت در عصر دوم عباسی» می‌باشد. یافته‌های پژوهش حکایت از تکاپوی جریان اهل حدیث برای جامعه‌سازی، با تعابیر جدید از مفاهیمی مانند «سواد اعظم»، «جامعه‌اسلامی» و «دین حداکثری» دارد که اندیشه اهل حدیث را پشتیبانی و تایید می‌کرد. امامیه نیز با بهره‌گیری از پردازش حدیث، تبیین حدیث و شرح شبکه امامت شیعی، به کارزار این رویداد فرهنگی رفت. 

کلیدواژه‌ها

موضوعات


-ابی، ابوسعد منصور، (1424ق) نثر الدر فی المحاضرات، چاپ اول، تحقیق خالد عبد الغنی محفوظ، بیروت: دار الکتب العلمیة.
-آملی، شمس‌الدین محمد بن محمود، (1381 ش)، نفائس الفنون فی عرائس العیون، بی­چا، تحقیق ابو الحسن شعرانی‌، تهران: اسلامیه.
- ابن اثیر، عزالدین، (1385/1965)، الکامل،  چاپ دوم، بیروت: دار صادر- دار بیروت.
-ابن‌بابویه، محمد بن علی، امالی، (1376ش)، چاپ ششم، تهران: کتابچی.
- ---، (1378ق)، عیون الاخبار، [بی‌جا]، دارالعلم (جهان).
- ---، (1395ق)، کمال‌الدین و تمام النعمة، چاپ دوم، تحقیق علی‌اکبر غفاری، تهران: اسلامیه.
- ابن جوزی، (1412/1992)، المنتظم، چاپ اول، تحقیق محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت: دار الکتب العلمیه.
- ابن حجة، تقی الدین ابوبکر، (1426ق)، ثمرات الأوراق‌، تحقیق محمد أبو الفضل إبراهیم‌، بیروت: المکتبة العصریة.
- ابن حمدون، (1417ق)، التذکرة الحمدونیة، چاپ اول، بیروت: دار صادر.
- ابن حمزه طوسی، محمد بن علی، (1419ق)، الثاقب فی المناقب‌، چاپ سوم، تحقیق علوان، نبیل رضا، قم: انصاریان.
- ابن حنبل، احمد، (1430ق)، فضائل الصحابة، چاپ چهارم، تحقیق عباس، وصی‌الله بن محمد، قاهرة: دار ابن الجوزی‌.
- ---، (۱۴۳۳ق.) فضائل أمیر المومنین علی بن أبی طالب (ع)، چاپ اول، قم، دارالتفسیر.
- ---، (1416ق)، مسند الإمام أحمد بن حنبل، چاپ اول، تحقیق عامر غضبان و دیگران، بیروت: مؤسسة الرسالة.
- ابن خلدون، عبدالرحمن، (1408/1988)، تاریخ ابن‌خلدون، تحقیق خلیل شحادة، بیروت: دار الفکر، ط الثانیة.
- ابن زنجویه، أبو أحمد، (1427ق)، الأموال، چاپ اول، تحقیق أبو محمد الأسیوطی‌، بیروت: دار الکتب العلمیة.
- ابن شاذان نیشاپوری، فضل، (1363ش)، الایضاح، تحقیق سید جلال الدین ارموی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- ابن شعبه حرانی، (1404/1363ق)، تحف العقول، چاپ دوم، حسن بن علی‌، تحقیق علی اکبرغفاری، قم: جامعه مدرسین.
- ابن شهر آشوب، محمد، (1373ش)، مناقب آل ابی طالب، قم: انتشارات علامه.
- ابن طاووس‌، احمد بن موسی، (1411ق)، بناء المقالة الفاطمیة فی نقض الرسالة العثمانیة، تحقیق علی عدنانی غریفی، قم: مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث.
- ابن طاووس، علی بن موسی‌، (1376ش)، إقبال الأعمال، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
- ---، (1409ق)، الأمان من أخطار الأسفار و الأزمان، چاپ اول، تحقیق مؤسسة آل البیت علیهم السلام‌، قم: مؤسسة آل البیت علیهم السلام‌.
- ---، (1416)، التشریف بالمنن فی التعریف بالفتن، چاپ اول، تحقیق مؤسسة صاحب الأمر، قم: مؤسسة صاحب الأمر.
- ---، (1376ش)، محاسبة النفس‌، چاپ چهارم، تحقیق شهید ثانی، زین الدین بن علی / کفعمی ابراهیم بن علی‌، تهران: مرتضوی.
-ابن عبدالبر، (1414ه)، جامع البیان العلم و فضله، چاپ اول، تحقیق: ابی الاشبال الزهیری، سعودی، دار ابن الجوزی.
- ابن عبد ربه، (1404ق)، العقد الفرید، بیروت: دار الکتب العلمیة.
- ابن عساکر، (1415ق)، تاریخ مدینه دمشق، بیروت: دارالفکر.
- ابن العمرانی، (1421/ 2001.)، الانباء، تحقیق قاسم السامرائی، قاهره: دارالآفاق العربیه.
- ابن قتیبه دینوری، ابومحمد،  (1410/1990)، الإمامة و السیاسة، تحقیق علی شیری، بیروت: دارالأضواء، ط الأولی.
- ---، (1418ق)، عیون الاخبار، بیروت: دارالکتب العلمیه.
- ابن کثیر، اسماعیل، (1407/ 1986)، البدایة و النهایة، بیروت: دار الفکر.
- ابن منظور، أبو بکر محمد، [بی‌تا]، لسان العرب، چاپ سوم، بیروت: دار صادر.
- ابن ندیم، محمد بن اسحاق، [بی‌تا]، الفهرست، بیروت: دار المعرفة
- ابو داود، سلیمان بن اشعث، (1420ق)، سنن أبی داود، چاپ اول، تحقیق ابراهیم سید، قاهره: دار الحدیث.
- اربلی، علی بن عیسی، (1381ق)، کشف الغمه، تبریز، مکتبه بنی هاشمی.
-الهی زاده، محمد حسن، (1381)، «جستاری در بحث وراثت اعمام و وراثت بنات»، فصلنامه تاریخ اسلام،  دوره 3، شماره 2، ، مسلسل 10، دانشگاه باقر العلوم: صفحات 101-120.
- ----، آیینه وند، صادق، (1384)، «معیار مشروعیت خلافت در چالش حسنیان (فرزندان عبداله محض) با دولت عباسی»، فصلنامه علوم انسانی الزهرا، دوره 15، شماره 53،  دانشگاه الزهراء: صفحات 1-18.
- برقی، احمد بن محمد بن خالد، (1371ق)، المحاسن، قم، دار الکتب الاسلامیة.
-بقیری، مرضیه، حاجی ناصری، سعید، (1397)، «بررسی ضرورت دین از چشم انداز نظریه پردازی ایدئولوژی در اندیشه اجتماعی»، دو فصلنامه انسان پژوهی دینی، سال چهاردهم، شماره 40، مجتمع آموزش عالی شهید محلاتی (ره): صفحات 236-211.
- بیاضی‌، (1384ش)، الصراط المستقیم إلی مستحقی التقدیم، چاپ اول، [بی‌جا]: المکتبة المرتضویة‌.
-پاکتچی، احمد، (1397ش)، مدخل اصحاب حدیث، تهران، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.
-توحیدی، ابوحیان، (2003/1424)، الإمتاع و المؤانسة، چاپ اول، تحقیق هیثم خلیفة الطعیمی‌، بیروت: مکتبة العصریة.
- ---، (1419ق / 1999 م‌)، البصائر و الذخائر، چاپ چهارم. علی بن محمد بن عباس، وداد قاضی، بیروت: دار صادر.
- جاحظ، ابو عثمان عمرو، (1423ق)، البیان وا لتبیین ، جاحظ، بیروت: دار و مکتبه هلال.
- ---، (2003/1424) الحیوان، چاپ دوم، تحقیق محمد باسل عیون السود، بیروت: دار الکتب العلمیة.
-حسین زاده، نصرالله، (1381)، «نظریه اشراف دین بر سیاست»، فصلنامه علوم سیاسی، دوره 5، سال پنجم، شماره 20، دانشگاه باقر العلوم: صفحات 202-185.
- خصیبی، حسین بن حمدان، (1411ق/1191م)، الهدایه الکبری، بیروت: موسسه البلاغ.
- خطیب بغدادی، احمد، (1417 ق)، تاریخ بغداد، چاپ اول، بیروت: دارالکتب العلمیه.
- ذهبی، شمس الدین، (1413/1993)، تاریخ الإسلام، چاپ دوم، تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، بیروت: دار الکتاب العربی.
- راوندی، قطب الدین، (1409ق)، الخرائج و الجرائح‌، چاپ اول، قم‌: مؤسسه امام مهدی (عج).
- زحمتکش، مهدی، جعفری، علی، (۱۳۹۰)، «رابطه دین و سیاست در اسلام»، فصلنامه سیاست خارجی، سال بیست و پنجم، شماره 3، دفتر مطالعات سیاسی و بین اللملی: صفحات 757-783.
- زبیر بن بکار، (1416ق/ 1374ش). الأخبار الموفقیات‌، چاپ اول، تحقیق سامی مکی العانی‌، قم: الشریف الرضی‌،
- سبحانی، جعفر،(1425ق)، رسائل و مقالات، قم: موسسه الامام الصادق (ع).
- سنگ سفیدی، محمد رضا، باقری دولت آبادی، علی، (1389)، «نقش انگاره‌های دینی در سیاست: عرضی یا ماهوی»، فصلنامه پژوهش­ سیاست، سال دوازدهم، شماره 29، دانشگاه علامه طباطبایی: صفحات 53-80.
- سمعانی، ابوسعد عبدالکریم، (1382ق/1962م)، الانساب، چاپ اول، تحقیق عبدالرحمن بن یحیی المعلمی الیمانی، حیدرآباد، مجلس دائرة المعارف العثمانیه.
- ---، (1989/1409)، أدب الإملاء و الاستملاء، چاپ اول، تحقیق سعید محمد اللحام‌، بیروت: دار و مکتبة الهلال‌.
- سمهودی، نور الدین علی، (1405ق)، جواهر العقدین فی فضل الشرفین‌، چاپ اول، بغداد: مطبعة العانی‌.
- سید رضی‌، محمد بن حسین، (1414ق)، نهج البلاغة، چاپ اول، قم: هجرت.
- شجری جرجانی، یحیی بن حسین، (1422/2001‌)، الأمالی الخمیسیة، چاپ اول، تحقیق محمد حسن محمد حسن إسماعیل‌، بیروت: دار الکتب العلمیة.
- شوشتری، قاضی نورالله، (1409ق)، إحقاق الحق و إزهاق الباطل‌، چاپ اول، قم: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی‌.
- شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، (1364ش)، الملل و النحل، قم: الشریف الرضی.
- صالح أحمد علی‌،(2003م)المنسوجات و الألبسة العربیة فی العهود الإسلامیة الأولی‌، چاپ اول، بیروت:شرکة المطبوعات‌.
- صفار، محمد بن حسن، (1422/2001‌.)، بصائر الدرجات، قم: کتابخانه آیت الله مرعشی.
- طبری، محب الدین، (1424ق)، الریاض النضرة فی مناقب العشرة، چاپ دوم، بیروت: دار الکتب العلمیة.
- طبری، محمد، (1387/1967)، تاریخ طبری، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم، بیروت: دار التراث، ط الثانیة.
- طبرسی، ابومنصور،(1403)، الاحتجاج، چاپ اول، مشهد: مرتضی.
- طوسی، محمد بن الحسن‌، (1411)، الغیبة / کتاب الغیبة للحجة، چاپ اول، تحقیق: تهرانی، عباد الله و ناصح، علی احمد، قم: دار المعارف الإسلامیة.
- ---، (1365ش)، تهذیب الاحکام، تحقیق خرسان، حسن الموسوی، تهران: اسلامیة.
- ---، (1373ش)، رجال، چاپ سوم، تحقیق جواد قیومی اصفهانی، قم: جامعه مدرسین.
- ---، (1411ق)، مصباح المتهجّد و سلاح المتعبّد، چاپ اول، بیروت‌: مؤسسة فقه الشیعة.
- عبدالله بن احمد بن حنبل،(1424ق)، السنة، بیروت: دارالکتب العلمیة.
- عسکری، ابوهلال، (1408ق)، الأوائل، مصر: (طنطا) دار البشیر.
- عسکری (ع)، حسن، (1409)، التفسیر المنسوب إلی الإمام الحسن العسکری، چاپ اول، قم: مدرسه امام مهدی (ع).
- الغسانی‌، ابو الحسن محمد بن الفیض، (1994م)، نوادر الرسائل 5، کتاب أخبار و حکایات‌، چاپ اول، تحقیق ابراهیم صالح، دمشق: دار البشائر.
-غفاری، علی اکبر، (1403ق)، تحقیق و تصحیح معانی الأخبار، چاپ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه.
- فلاح‌زاده، احمد، (1398)، تعامل امامیه با سایر فرق مسلمان در عصر عسکریین (ع)، رساله دکتری، تهران، دانشگاه مذاهب اسلامی.
- ---، (1399)، «راهبرد امام حسن عسکری (ع) در اثبات تولد حضرت مهدی (ع) بر اساس الگوی «تبلیغ کانونی»، فصلنامه افق تبلیغ، دوره 1، شماره 2، قم: معاونت فرهنگی و تبلیغی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، صفحات 29-47.
- القرطبی، ابوعمر یوسف بن عبدالبر، (2000/1421)، جامع بیان العلم و فضله، چاپ اول، تحقیق مسعد عبد المجید محمد السعدی‌، بیروت: دار الکتب العلمیة.
- قمی، حسن بن محمد، (1361ش)، تاریخ قم، ترجمه حسن بن علی بن حسن بن عبدالملک قمی، تحقیق سید جلال الدین تهرانی، تهران: توس.
- قیروانی، إبراهیم بن علی‌، (1993)، زهر الآداب و ثمر الألباب، چاپ اول، تحقیق یوسف علی طویل‌، بیروت: دار الکتب العلمیة.
- القیسی الشریشی‌، ابی عباس، (2006/1427)، شرح مقامات الحریری‌، چاپ دوم، تحقیق إبراهیم شمس الدین‌، بیروت: دار الکتب العلمیة.
- کشی، محمد بن عمر، (1409 ق)، رجال الکشی، چاپ اول، تحقیق: محمد بن حسن طوسی، و حسن مصطفوی، مشهد: مؤسسة نشر دانشگاه مشهد.
- کشی، محمد بن عمر،(1363ش)، رجال الکشی (مع تعلیقات میر داماد الأسترآبادی)، چاپ اول، تحقیق رجایی، مهدی‌، قم: مؤسسة آل البیت علیهم السلام‌.
- کلینی، ابوجعفر، (1429ق)، الکافی، چاپ اول، قم، دارالحدیث.
-مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، (1403ه)، بحار الانوار(ط-بیروت)، تصحیح: جمعی از محققان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
- محاسبی‌، ابوعبدالله، (1986/1406)، الوصایا، چاپ اول، تحقیق عبد القادر أحمد عطا، بیروت: دار الکتب العلمیة.
- المحاملی‌، حسین، (1427/2006)، أمالی المحاملی‌، چاپ اول، تحقیق حمدی بن عبد المجید بن سلفی‌، بیروت: دار النوادر.
- مسعودی، علی، (1409)، مروج الذهب، چاپ دوم، تحقیق اسعد داغر، قم: دار الهجرة.
- مسعوی، علی بن حسین، (1384/1426)، اثبات الوصیة، قم: انصاریان.
- مقدسی، ابوعبدالله، (1411/1991)، احسن التقاسیم، چاپ سوم، [بی‌جا]، مکتبه مدبولی.
- مقدمی بصری، محمد بن احمد، (1428ق)، التاریخ و أسماء المحدثین و کناهم، چاپ اول، تحقیق: ثامر کاظم عبدالخفاجی، قم: کتابخانه آیت الله مرعشی (ع).
- مقریزی، تقی الدین، (1998/1419)، رسائل المقریزی‌، چاپ اول، تحقیق رمضان بدری و احمد مصطفی قاسم، قاهره: دار الحدیث‌.
- میر حسینی، یحیی، (1395)، «مروری تفصیلی بر آثار حدیثی حکیم ترمذی»، دو فصلنامه پژوهشهای زبانی و ادبی در آسیای مرکزی، سال 17، شماره 46، رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستان.
- نجاشی، احمد بن علی‌، (1365ق)، رجال النجاشی، چاپ ششم، قم: مؤسسة النشر الاسلامی التابعه لجامعه المدرسین بقم المشرفه‌.
- واقدی، محمد بن عمر، (1410/1990)، کتاب الردة، تحقیق یحیی الجبوری، بیروت: دار الغرب الاسلامی، ط الأولی.
- یحیی بن حسین، (1422ق)، تیسیر المطالب فی أمالی أبی طالب، صنعاء: موسسه امام زید بن علی.
 
-Adamczyk, Amy, and LaFree, Gary,(2019), Religion and Support for Political Violence among Christians and Muslims in Africa, Sociological Perspectives, Vol. 62(6) 948–979.
 -Warner, Carolyn M, and Stephen G. Walker,(2011), Thinking about the Role of Religion in Foreign Policy: A Framework for Analysis, Foreign Policy Analysis 7, 113–135.