اوج فراز و فرود سلسله‌های پادشاهی در ایران در مراحل شش‌گانه(مطالعه موردی سلسله قاجار)

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار ، گروه علوم سیاسی، دانشکده علوم انسانی،دانشگاه آزاد اسلامی، واحد شیراز، شیراز، ایران،

2 دانشیار، دانشکده علوم اجتماعی، گروه جامعه شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی - واحد جهرم- ایران

چکیده

تاریخ ایران همواره شاهد مراحل شش‌گانه‌ی تشکیل تا فروپاشی سلسله‌های گوناگون بوده است و این فرایند مستمر را به ویژه در دوره قاجاریه می‌توان مشاهده کرد. هدف از نگارش این مقاله بررسی فراز و فرود سلسله‌های پادشاهی با توجه به مراحل شش‌گانه در ایران و بررسی این فرآیند در عصر سلسله قاجار است. روش تحقیق تحلیلی و مبتنی بر روند پژوهشی در جامعه‌شناسی تاریخی جدید است، به این معنا که فرآیند تأسیس و سقوط یک خاندان سلطنتی یا یک حکومت در روندی شش‌گانه بررسی می‌شود که شامل ضعف و ناکارآمدی دولت مرکزی؛  فعال شدن جریان‌های مرکز گریز؛  فروپاشی نظام حکومتی؛ از بین رفتن اقتدار حکومت، گسترش سرکشی و افزایش ناامنی با هجوم بیگانگان یا هرج و مرج داخلی؛  ظهور یک ناجی قدرتمند؛ و در نهایت  سرکوب جریان‌های مرکز گریز، تأمین امنیت و شروع استبدادی جدید است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که آقامحمدخان قاجار به‌‌دنبال ضعف ناکارآمدی حکومت زندیه، فعال شدن جریان مرکز گریز در اواخر قرن هجدهم میلادی، فروپاشی نظام حکومتی زندیه و از بین رفتن اقتدار دولت مرکزی تأسیس شد. سلسله قاجاریه نیز در اوایل قرن بیستم با قتل ناصرالدینشاه و ناآرامی‌های ناشی از نهضت تنباکو و انقلاب مشروطیت رو به افول نهاد و رضاشاه پهلوی در فرایندی مشابه جای او را گرفت. نتیجه کلی مطالعه، نشان از وجود روندی یکسان در تحولات تاریخی در چند سلسله پادشاهی اخیر به ویژه تا دوره قاجاریه دارد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


ابن بلخی (1374)، فارسنامه. به تصحیح منصور رستگار فسایی، شیراز: بنیاد فارس‌شناسی.
ابن‌حوقل، ابوالقاسم محمد (1938 م)، صوره‌الارض. جلد 2، بیروت: انتشارات دار صادر.
ابن خردادبه، ابوالقاسم عبیدالله بن عبدالله (1992 م)، المسالک و الممالک. بیروت: انتشارات دار صادر.
ارشاد، فرهنگ (1365)، مهاجرت تاریخی ایرانیان به هند. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
استرآبادی، محمدمهدی (1377)، جهانگشای نادری. مصحح عبدالله انوار،تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
اصطخری، ابواسحق ابراهیم (1927)، مسالک و ممالک. تصحیح احمدبن­سهل ابوزید، بیروت: انتشارات دارصادر.
اصفهانی، محمد بن معصوم (1368)، خلاصه‌السیر. زیر نظر ایرج افشار، تهران: نشر علمی.
افوشته‌ای نطنزی، محمود بن هدایت الله (1373)، نقاوه‌الآثار فی ذکرالاخیار. به اهتمام احسان اشراقی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
امین‌فر، ابوالفضل (1382)، «راه‌های شرق ایران در دورة صفویه؛ اهمیت تجاری، نظامی و مسافرتی»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته تاریخ در دانشگاه تهران.
فریر، رانلد (1380)، «تجارت در دوره صفویان»، تاریخ ایران؛ دوره صفویان. پژوهش از دانشگاه کمبریج، ترجمه یعقوب آژند، تهران: جامی.
فندرسکی، سید ابوطالب موسوی (1388)، تحفه‌العالم (در اوصاف و اخبار شاه سلطان حسین). به کوشش رسول جعفریان، تهران: مجلس شورای اسلامی، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد.
قدیری، زهره و دیگران (1399)، «زنان ایرانی دربار گورکانی هند و نقش آنان در مسائل سیاسی این دوره»، فصلنامه مطالعات شبه‌قاره. سال 12، شماره 39، ص 203- 220.
گمنام (1377)، راه‌های سیستان. به کوشش منصور صفت‌گل، مجموعه میراث اسلامی ایران، به کوشش رسول جعفریان، جلد 7، قم: کتابخانه مرعشی نجفی.
کروسینسکی (1363)، سفرنامه کروسینسکی. به تصحیح عبدالرزاق دنبلی مفتون، ترجمه مریم میراحمدی، تهران: توس.
لسترنج، گای (1377)، جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی. ترجمه محمود عرفان، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی
متی، رودلف (1387)، اقتصاد و سیاست خارجی عصر صفوی (چهار مقاله موردی). ترجمه حسن زندیه، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
محمدی، حسین و مرتضی تها‌می (1398)، «روابط اقتصادی ایران و هند در عصر ساسانیان (224 تا 642 م)»، فصلنامه مطالعات شبه‌قاره. سال 11، شماره 37، ص 155 ـ 170.
مرعشی صفوی، میرزا محمد خلیل (1362)، مجمع التواریخ. به تصحیح عباس اقبال، تهران: کتابخانه طهوری.
مستوفی بافقی، محمد مفید (1396)، مختصر مفید (جغرافیای ایران‌زمین در عصر صفوی). به کوشش ایرج افشار و محمدرضا ابوئی مهریزی، تهران: انتشارات دکتر محمود افشار.
مشیزی، میر محمدسعید (1369)، تذکره صفویه کرمان. به تصحیح محمدابراهیم باستانی پاریزی، تهران: نشر علم.
مقدسی، ابوعبدالله محمد بن احمد (1411 ه.ق)، احسن التقاسیم فی معرفه‌الاقالیم. قاهره: مکتبه مدبولی.
ملک شاه حسین (1344)، احیاءالملوک. به اهتمام منوچهر ستوده، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
منشی، اسکندربیک (1377)، تاریخ عالم آرای عباسی. به تصحیح محمد اسماعیل رضوانی، ج 3، تهران: دنیای کتاب.
نصیری، محمد ابراهیم (1373)، دستور شهریاران. به تصحیح محمد نادر نصیری مقدم، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
واله اصفهانی، محمد یوسف (1372)، خلدبرین. به تصحیح هاشم محدث، تهران: بنیاد موقوفات محمود افشار.
وحید قزوینی، محمد طاهر (1383)، تاریخ جهان آرای عباسی. به تصحیح سعید میر محمدصادق، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
هوشنگ مهدوی، عبدالرضا (1396)، تاریخ روابط خارجی ایران از ابتدای دورة صفویه تا پایان جنگ جهانی دوم. تهران: انتشارات امیرکبیر.
AmirArjomand, S., (1984), The Shadow of God and the Hidden Imam: Religion, Political Order, and Societal Change in Shiʿite Iran from the Beginning to 1890, Chicago, 125-34.
Çarkoğlu, A./Kalaycioğlu E., (2009), The rising tide of conservatism in Turkey. USA:Macmillan Publishing Solutions.
Greenfield, James, (1904), Die Verfassung des persischen Staates, Berlin: Verlag von Franz Vahlen.
Mannheim, K., (1984), Konservatismus. Ein Beitrag zur Soziologie des Wissens. Herausgegeben von David Kettler, Volker Meja und Nico Stehr. Frankfurt(M): Suhrkamp.