تأثیر اصلاحات اقتصادی الحاکم بامرالله بر کاهش پیامدهای بحران مستنصریه

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ اسلام.گروه تاریخ .دانشکده علوم انسانی.دانشگاه تربیت مدرس.تهران .ایران

2 استاد گروه تاریخ دانشکده علوم انسانی . دانشگاه تربیت مدرس. تهران. ایران.

3 دانشیار گروه تاریخ، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس. تهران. ایران.

چکیده

 مصر در عصر اول خلافت فاطمیان به‌دلایل متعدد، شاهد گرانی‌های پیاپی بود. پیامدهای این بحران‌ها که منجر به انباشت طلا و حذف تدریجی آن از معاملات تجاری می‌شد، آن‌چنان جدی بود که الحاکم بامرالله فاطمی (ششمین خلیفه فاطمی و شانزدهمین امام اسماعیلی) را به اصلاح سیاست‌های پولی واداشت. پرسش نوشتار حاضر این است که اصلاحات اقتصادی الحاکم بامرالله چگونه بر کاهش پیامدهای بحران مستنصریه تأثیر گذاشت؟ یافته‌های این پژوهش که مبتنی بر روش توصیف و تحلیل داده‌های تاریخی کتابخانه‌ای است، نشان‌می‌دهد مهم‌ترین اصلاحات اقتصادی الحاکم بامرالله شامل تثبیت نظام پول دو فلزی (درهم و دینار)، تأسیس «دیوان مفرد» و بازتوزیع نقدینگی در قالب صدقات و بخشش‌های حکومتی به‌منظور بازگرداندن طلاهای ذخیره‌شده به چرخه مبادلات اقتصادی بوده‌است. این اصلاحات توانست از رواج پول‌های کم‌ارزش به‌جای درهم و دینار پیشگیری کند. در نتیجه، شدت بحران‌های اقتصادی مصر را در بلندمدت و به‌ویژه پس از قطع ارتباط مصر با زیریان و کاهش واردات طلای مغرب و همچنین غارت ذخایر حکومت در بحران مستنصریه، کاهش داد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


آقا نظری، حسن، (1399)، اصول و مبانی اقتصاد اسلامی، چاپ اول، تهران: سمت.
أبوشامة، أبوالقاسم شهاب‌الدین عبدالرحمن بن إسماعیل بن إبراهیم المقدسی الدمشقی، (1418 ه /1997 م)، الروضتین فی أخبار الدولتین النوریة والصلاحیة، مجلد الثانی، الطبعة الأولی، المحقق إبراهیم الزیبق، بیروت: مؤسسة الرسالة.
الأنطاکی، یحیی بن سعید بن یحیی، (1990 م)، تاریخ الأنطاکی «المعروف بصلة تاریخ أوتیخاء»، حققه و صنع فهارسه: عمر عبدالسلام تدمُری، طرابلس: جروس بُرس.
ابن‌اثیر، عزالدین علی، (1371 ش)، کامل تاریخ بزرگ اسلام و ایران، جلد بیست‌ویکم، ترجمه ابوالقاسم حالت و عباس خلیلی، تهران: مؤسسه مطبوعاتی علمی.
ابن‌ایاس الحنفی القاهری، محمد بن احمد، (بی‌تا)، بدائع الزهور فی وقائع الدهور، الجزء الاول، القسم الاول، الطبعه الاولی، محقق محمد مصطفی، المعهد الألمانی للأبحاث الشرقیة، بیروت: فرانز شتاینر.
ابن‌تغری بردی، یوسف‌بن‌تغری بردی الاتابکی، (1392 ق/1972 م)، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر والقاهرة، مجلد الرابع، قاهره: وزاره الثقافه والارشاد القومی، الموسسه المصریه العامه.
ابن‌الجوزی، عبدالرحمن‌بن‌علی، (1413-1412/1993-1992)، المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک، مجلد الرابع عشر، محقق: محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت: دارالکتب العلمیة.
ابن‌خلدون، عبدالرحمن بن محمد بن خلدون، (1363 ش)، دیوان المبتدأ والخبر فی تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوی‌الشأن الأکبر (تاریخ ابن خلدون)، جلد سوم، چاپ اول، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
ابن سعد، محمد بن سعد بن منیع الهاشمی البصری، (1410 ق/ 1990 م)، الطبقات الکبری، المجلد الثالث، طبعه الأولی، محقق محمد عبدالقادر عطا، بیروت: دارالکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون.
ابن‌صیرفی المصری، ابوالقاسم، علی‌بن‌مُنْجِب، (ملقب به تاج‌الریاسه)، (1924 م)، الإشارة إلی من نال الوزارة، المجلد الخامس‌والعشرون، بتحقیقه و التعلیق علیه: عبدالله مخلص، القاهره: المعهد العلمی الفرسنیه للآثار الشرقیه.
ابن‌عذاری المراکشی، أبوعبدالله محمدبن‌محمد، (1983 م)، البیان المغرب فی أخبار الأندلس والمغرب، مجلد الاول، الطبعة الثالثة، تحقیق ومراجعة: ج.س.کولان، إِ. لیفی بروفنسال، بیروت: دارالثقافة.
ابن‌مأمون البطائحی، الامیر جمال‌الدین ابوعلی موسی‌بن‌المامون، (1983 م)، نصوص من اخبار مصر، تحقیق ایمن‌فؤاد سید، القاهره: المعهد العلمی الفرنسی للآثار الشرقیه.
ابن میسر، تاج‌الدین محمدبن‌علی‌بن‌یوسف‌بن‌جلب راغب، (1981 م)، المنتقی من اخبار مصر، (انتقاه تقی‌الدین احمدبن‌علی المقریزی، حققه ایمن‌فؤاد سید)، القاهره: المعهد العلمی الفرنسی للآثار الشرقیه.
البراوی، راشد، (1368 ق/1948 م)، حاله مصر الاقتصادیه فی عهد الفاطمیین، الطبعه الاولی، قاهره: ناشر مکتبه النهضه المصریه.
حاج‌حسینی، حسن، (تیر ۱۳۸۸)، درآمدی بر مبانی تکافل و تأمین اجتماعی در اسلام، ماهنامه معرفت، سال 18، شماره 139، صص 55-68.
حسن خضیری، احمد، (1905 م)، علاقات الفاطمیین فی مصر بدول المغرب، الطبعه الاولی، القاهره: مکتبه مدبولی.
خانی، فاطمه، (تابستان 1400)، آثار بازار پول بر بازار طلا با رویکرد پویایی‌شناسی سیستمی، فصلنامه مدل‌سازی اقتصادی، سال 15، شماره 2، پیاپی 54، صص 1-19.
دهخدا، علی‌اکبر، (1372-1373 ش)، لغت نامه دهخدا، تهران: بی نا. جلد یازدهم.
رجایی، سید محمدکاظم، (1394)، درآمدی بر مفهوم عدالت اقتصادی و شاخص‌های آن، چاپ اول، قم: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
زبیس، سلیمان مصطفی، (مایو 1969)، تاریخ القاهرة الاقتصادی و العلاقات الاقتصادیة بین الشرق و الغرب، مجلة الفکر المعاصر، العدد 51، صص 96-89.
السیدالصاوی، احمد، (1988 م)، مجاعات مصر الفاطمیه اسباب و نتائج، الطبعه الاولی، بیروت: دارالتضمان.
سید، ایمن‌فؤاد، (1400)، دولت فاطمیان در مصر، تحلیلی جدید، چاپ اول، ترجمه اسماعیل باغستانی، تهران: نشر نی.
الشوریجی، أمینة أحمد إمام، (1994 م)، رؤیة الرحالة المسلین للاحوال المالیة و الاقتصادیة لمصر فی العصر الفاطمی، الهیئه المصریة العامة الکتاب.
شیخ، محمدعلی، (1371)، پژوهشی در اندیشه‌های ابن‌خلدون، تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
صالح، حسن‌محمد، (2003 م)، التشیع المصری الفاطمی (إشعاع حی و حضاری: مائتان و عشر سنوات من الإبداع الإنسانی)، مجلد الثالث، الطبعه الاولی، بیروت: دارالمحجة البیضاء.
الصنهاجی، ابی‌عبدالله محمد، (1387)، تاریخ فاطمیان ترجمه کتاب اخبار ملوک بنی‌عبید و سیرتهم، چاپ اول، به‌تصحیح جلول‌البدوی در الجزایر، ترجمه حجت‌الله جودکی، تهران: امیرکبیر.
عبدالغنی غانم، عبدالله، (1993 م)، علم الاجتماع الاقتصادی فی دراسات المسلمین، مصر: اسکندریه، المکتب الجامعی الحدیث.
عطارزاده، بهزاد و سیدمصطفی سیدحسینی، (اردیبهشت 1391)، دولت، توسعه و اصلاحات مالی در فضای جهانی‌شده، فصلنامه مطالعات راهبردی سیاستگذاری عمومی، دوره 3، شماره 6، شماره پیاپی 6، صص 115-148.
عنان، محمد عبدالله، (1379 ق/ 1959 م)، الحاکم بامرالله و اسراسر الدعوة الفاطمیه، الطبعة الثانیة، نشرت بعنایة مؤسسة الخانجی بالقاهره.
غلامی دهقی (فریدنی)، علی، (1389)، اقتصاد، جامعه و مدیریت در تاریخ‌نگری مقریزی به ضمیمه متن و ترجمه فارسی کتاب «اغاثه الامه بکشف الغمه»، چاپ اول، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
فهمی، عبدالرحمن و آخرون، (1970 م)، القاهره تاریخ‌ها فنونها، آثارها، (المسکوکات)، صص 539-557، القاهره: مکتبه الاسکندریه، مؤسسه الأهرام.
قربانی حصاری، مهدی، (بهار و تابستان 1395)، مصادره اموال: اهداف و کارکردهای سیاسی و اقتصادی آن در عصر عباسی (از آغاز تا پایان سده پنجم ه)، فصلنامه تاریخ و تمدن اسلامی، سال 12، شماره 23، صص 47-69.
قره‌باغیان، مرتضی، (1376)، فرهنگ اقتصاد و بازرگانی، (بی‌جا)، موسسه خدمات فرهنگی رسا.
القلقشندی، أحمدبن‌علی، (بی‌تا)، صبح الأعشی فی صناعة الإنشاء، المجلد الثالث، بیروت: دارالکتب العلمیة.
لومبارد، موریس، (1390)، جغرافیای تاریخی جهان اسلام در چهار قرن نخستین، چاپ اول، مترجمان عبدالله ناصری طاهری، سمیه‌سادات طباطبایی، تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام.
لویس، ارشیبالد. ر، (1960 م)، القوی البحریه و التجاریه فی حوض البحر المتوسط، ترجمه احمدمحمد عیسی، شارح محمدشفیق غربال، القاهره: مکتبه النهضة المصریة.
ماجد، عبدالمنعم، (1414 ه/1994 م)، ظهور الخلافه الفاطمیه و سقوط‌ها فی مصر (التاریخ السیاسی)، الطبعه الرابعه، القاهره: دارالفکر العربی.
متز، آدام، (1388)، تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری، چاپ چهارم، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران: امیرکبیر.
مجهول، (1362)، حدود العالم من المشرق الی المغرب، چاپ اول، به‌کوشش منوچهر ستوده، تهران، کتابخانه طهوری.
المراکشی، عبدالواحد، (1426 ه/2006 م)، المعجب فی تلخیص أخبار المغرب، الطبعةالأولی، المحقق صلاح‌الدین الهواری، بیروت: المکتبة العصریة.
مشرفه، عطیه مصطفی، (1367 ق)، نظم الحکم بمصر فی عصر الفاطمیین، الطبعه الاولی، قاهره: دارالفکر العربی.
مقدسی، ابوعبدالله محمدبن‌احمد، (1361)، احسن‌التقاسیم فی معرفة الاقالیم، جلد اول، چاپ اول، ترجمه علینقی منزوی، تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان ایران.
مقریزی، تقی‌الدین احمدبن‌علی‌بن‌عبدالقادربن‌محمد، (1397)، پندها و عبرت‌ها از بناها و آثار تاریخی مصر، (ترجمه خطط مقریزی)، مجلدات اول، دوم، سوم و چهارم، چاپ اول، به‌تصحیح گاستون ویت، ترجمه پرویز اتابکی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
المقریزی، تقی‌الدین أحمدبن‌علی‌بن‌عبدالقادر أبوالعباس الحسینی‌العبیدی، (1387 ق/1967 م)، اتعاظ‌الحنفاء بأخبار الأئمة الفاطمیین الخلفاء، المحقق الجزء 1: جمال‌الدین الشیال (أستاذ التاریخ الإسلامی وعمید کلیة الآداب-جامعة الإسکندریة)، قاهره: مؤسسة دارالتحریر للطبع والنشر مطابع شرکة الاعلانات الشرقیة.
المقریزی، تقی‌الدین أحمدبن‌علی‌بن‌عبدالقادر أبوالعباس الحسینی‌العبیدی، (1416 ق/1996 م)، اتعاظ‌الحنفاء بأخبار الأئمة الفاطمیین الخلفاء، الطبعة الأولی، المحقق الجزء 2 و 3: محمدحلمی محمدأحمد (أستاذ التاریخ الإسلامی-کلیة دارالعلوم، جامعة القاهرة)، قاهره: المجلس الأعلی للشئون الإسلامیة-لجنة إحیاء التراث الإسلامی.
المقریزی، تقی‌الدین أحمدبن‌علی‌بن‌عبدالقادر أبوالعباس الحسینی‌العبیدی، (1429 ه)، إغاثة الأمة بکشف الغمة أو تاریخ المجاعات فی مصر، قدم له و شرحه الدکتور صلاح الدین الهّواری، بیروت: المکتبة العصریة، شرکه ابناءالشریف الانصاری للطبع و النشر و التوزیع.
مقریزی، تقی‌الدین احمدبن‌علی‌بن‌عبدالقادربن‌محمد، (1408 ه)، النقود الاسلامیة المسمی بشذور العقود فی ذکرالنقود، الطبعه السادسة، تحقیق و اضافات: محمد السید بحرالعلوم، بیروت: دارالزهراء.
موسایی، میثم، (1397)، اصول و مبانی علم اقتصاد، چاپ پنجم، تهران: نور علم.
مونس، حسین، (1390)، تاریخ و تمدن مغرب، جلد دوم، چاپ دوم، ترجمه حمیدرضا شیخی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
ناصرخسرو قبادیانی، ابومعین حمیدالدین، (1335)، سفرنامه ابومعین حمیدالدین ناصربن‌خسرو قبادیانی مروزی، به‌کوشش محمد دبیر سیاقی، تهران: کتابفروشی زوار، چاپ سپهر.
النویری، شهاب‌الدین احمد، (1423 ق)، نهایه‌الارب فی فنون الادب، الجزء الثامن و العشرون، الطبعة الأولی، القاهرة: دارالکتب والوثائق القومیة.
یعقوبی، احمدبن‌ابی‌یعقوب ابن واضح، (1371)، تاریخ یعقوبی، جلد دوم، چاپ ششم، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران: علمی و فرهنگی.
یعقوبی، احمدبن‌ابی‌یعقوب ابن واضح، (1343)، البلدان، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، (لیدن، چاپ دخویه، 1967)، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.