تبیین و تحلیل سیر ارتباط علمی دانشمندان اصفهان و بصره در سه قرن اول هجری با تاکید بر علم حدیث

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری،گروه تاریخ ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی ، دانشگاه اصفهان ، اصفهان ، ایران .

2 استاد،گروه تاریخ ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی ، دانشگاه اصفهان ، اصفهان ، ایران .

3 دانشیار،گروه تاریخ ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی ، دانشگاه اصفهان ، اصفهان ، ایران .

چکیده

احادیث پایه و اساس علوم نقلی بوده و محدثان در ازمنه گذشته تاریخ اسلام برای دستیابی به این دانش به شهرهای مهم در تمدن اسلامی مسافرت کردند. بصره از مراکز مهم علوم اسلامی در این زمینه شهرت بسیاری داشت و از سویی نیز اصفهان به عنوان یکی از مراکز مهم حدیثی با بصره ارتباط علمی داشت. این پژوهش بر آن است که انگیزۀ سفر محدثان اصفهانی به بصره را همراه با نتایج این ارتباط مورد ارزیابی قرار دهد. این پژوهش که با روش کتابخانه‌ای و بررسی داده‌ها در منابع رجالی به چگونگی ارتباط محدثان اصفهان و بصره پرداخته است به سوالاتی نظیر این موارد روبرو است که: چه عواملی در جذب محدثان اصفهان به بصره موثر بوده است؟ و از سویی، این مسافرت­های علمی محدثان اصفهانی به بصره چه تاثیری بر جریان حدیثی اصفهان داشته است؟ :  در پاسخ به این سئوالات فرض تحقیق بر این قرار می­گیرد که عوامل مهمی چون تشابه فضای فکری و علمی اصفهان و بصره در قرون اولیه، در دفاع از تفکر اهل سنت، موقعیت جغرافیایی و علمی، ویژگی خاص بصره همچون حضور صحابیان متعدد، حافظان حدیث، حضور راویان فراوان و معتبر در صحاح ستۀ اهل سنت، انگیزۀ مهمی برای محدثان اصفهان در بهره‌گیری از دانش بصره بود و در مرتبه دوم نیز بررسی منابع رجالی نشان می‌دهد که به دلیل ارتباط محدثان اصفهان با مشایخ مشهور بصره جریان حدیثی بصره با ویژگی تاکید بر جرح و تعدیل راویان، در علم حدیث اصفهان تاثیرگذار شد و اسناد راویان اصفهان نشان می‌دهد که تاثیر استادان بصری در منابع رجال و سلسله اسناد محدثان اصفهان تا قرون بعد نیز دیده می‌شود. 

کلیدواژه‌ها

موضوعات


ابن‌ابی‌عاصم، (1424)، الدیات، عبدالمنعم زکریا، ریاض، دار الصمیعی.
ابن‌اثیر، عزالدین علی(بی‌تا)، اللباب فی تهذیب الانساب، بیروت، دارصادر.
ابن‌تغری بردی، یوسف، (1392)، النجوم الزاهره فی الملوک مصر والقاهره، مصر، دارالکتب.
ابن‌جوزی، عبدالرحمن بن علی، (1412)، المنتظم، محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه.
ابن‌حبان، محمد، (1396)، المجروحین من المحدثین والضعفاء والمتروکین، محمود إبراهیم زاید، حلب، داالوعی.
ابن‌خلدون، عبدالرحمن بن محمد، (1426)، مقدمه ابن خلدون، ابوعبدالله سعید المندوه، مکه، موسسه الکتب الثقافیه.
ابن‌خلدون، عبدالرحمن بن محمد، (1408)، دیوان المبتدا و الخبر فی تاریخ العرب و البربر و من عاصره ممن ذوی الشان الاکبر، تحقیق خلیل شحاده، بیروت، دارالفکر.
ابن‌خلکان، ابوالعباس شمس الدین، (1900)، وفیات الاعیان، بیروت، دارصادر.
ابن‌سعد، محمد بن سعد، (1410)، طبقات الکبری، محمد عبدالقادرعطا، بیروت، دارالکتب العلمیه.
ابن‌طاوس، علی بن موسی(1400)، الطرائف فی معرفه مذاهب الطرائف، علی عاشور، قم، خیام.
ابن‌عساکر، علی بن حسن، (1415)، تاریخ دمشق، عمرو بن غرامه العمروی، دارالفکر للطباعه و نشر والتوزیع.
ابن‌عبد‌ربه، احمد بن محمد، (1404)، عقدالفرید، بیروت، دارالکتب العلمیه.
ابن‌عماد حنبلی، شهاب الدین، (1406)، شذرات الذهب، تحقیق الارناووط، بیروت، دارالکثیر.
ابن‌معین، یحیی بن معین، (1399)، تاریخ ابن‌معین، احمد محمد نور سیف، مکه، مرکز بحث العلمی و الحیات التراث الاسلامی.
ابن‌منجویه، احمد بن علی، (1407)، رجال صحیح مسلم، عبدالله اللیثی، بیروت، دارالمعرفه.
ابن‌منده، اسحاق بن محمد، (1406)الایمان، بیروت، موسسه الرساله.
ابن‌نقطه، معین الدین، (1408)، التقیید لمعرفه رواه السنن و المسانید، کمال یوسف حوت، بی‌جا، دارالکتب‌العلمیه.
احمد، منیرالدین، (1384)، نهاد آموزش اسلامی، محمد حسین ساکت، تهران، نگاه معاصر.
اصفهانی، عبدالله بن محمد، (1412)، طبقات المحدثین باصبهان و الواردین علیها، البلوشی عبدالغفور عبدالحسین، بیروت، موسسه الرساله.
اصفهانی، احمد بن عبدالله(1934-1412)، ذکر اخبار اصبهان، حسن سیدکسروی، بیروت، دارالکتب العلمیه.
الکتانی، محمد(1421)، رساله المستطرفه لبیان مشهور کتب السنه المشرفه، محمد منتصر بن محمدالزمومی، بیروت، دارالبشائر الاسلامیه.
بخاری، محمد بن اسماعیل(بی‌تا)التاریخ الکبیر، محمد عبد المعید خان، حیدر آباد، دائرة المعارف العثمانیة.
بلات، شارل، (1961)، جاحظ فی البصره و بغداد و سامرا، ابراهیم کیلانی، دمشق، دارالیقظه.
بلاذری، احمدبن یحیی، (1988)، فتوح البلدان، بیروت، دارمکتبه هلال.
پاکتچی، احمد، (1391)، پژوهشی پیرامون جوامع حدیثی اهل سنت، تهران، دانشگاه امام صادق(ع).
جدیدی‌نژاد، محمدرضا، (1381)، دانش رجال از دیدگاه اهل سنت، قم، دارالحدیث.
جَرَّار، سعد الدین سَلیم، (1428)، الإیماء إلى زوائد الأمالی والأجزاء، زوائد الأمالی والفوائد والمعاجم والمشیخات على الکتب الستة والموطأ ومسند الإمام أحمد، ریاض، أضواءالسلف.
حموی، یاقوت بن عبد الله(1399)، معجم البلدان، بیروت، دارالاحیا التراث العربی.
خطیب‌بغدادی، ابوبکر احمد بن علی، (1417)، تاریخ بغداد و ذیوله، مصطفی قادرعبدعطا، بیروت، دارالکتب العلمیه.
خطیب‌بغدادی، احمد بن علی، (1395)، الرحله فی طلب الحدیث، نورالدین عتر، بیروت، دارالکتب العلمیه.
خلیلی، خلیل بن عبدالله، (1409)، الارشاد فی معرفه العلماء الحدیث، د. محمد سعید عمر ادریس، ریاض، مکتبه الرشد.
دارقطنی، ابوالحسن علی بن عمر، (1405)، العلل الواردة فی الأحادیث النبویة، محفوظ الرحمن السلفی، ریاض، دارطیبه.
دارمی، عبدالله بن عبدالرحمن، (1434)، مسند دارمی، نبیل هاشم الغمری، بیروت، دارالبشائر.
ذهبی، شمس الدین، (1413)، تاریخ اسلام، تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، دارالکتب العربی.
__________، (1405)، سیر اعلام النبلا، محقق شعیب الارناووط، بی‌جا، موسسه الرساله.
__________، (1382)، میزان الاعتدال، تحقیق محمد علی البجاوی، بیروت، دارالمعرفه للطباعه و النشر.
__________، (1419)، تذکره الحفاظ، بیروت، دارالکتب العلمیه .
رازی، ابن‌ابی حاتم، (1271)، جرح وتعدیل، بیروت، دارالاحیا التراث العربی.
سمعانی، عبدالکریم بن محمد، (1382)، الانساب، عبدالرحمن بن یحیی المعلمی الیمانی، حیدرآباد، مجلس دائره المعارف الاسلامیه.
سیوطی، عبدالرحمن بن ابی بکر، (1392)، طبقات الحفاظ، قاهره، مکتبه الوهبه.
شانواز، بلال، مجید متشلو، (1394)، بررسی جایگاه مسجد جامع بصره از تاسی تا پایان امویان، تهران، فصلنامه تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، ش 21، 67-92.
صالح، احمدالعلی، (1969)، التنظیمات الاجتماعیه و الاقتصادیه فی البصره فی قرن اول هجری، بیروت، دارالطلیعه للطباعه و النشر.
طبرانی، سلیمان بن احمد، (1405)، معجم صغیر، بیروت، المکتب الاسلامی.
طبری، محمد بن جریر، (1387)، تاریخ الرسل و الملوک، بیروت، دارالتراث.
طوسی، محمد بن حسن، (1417)، الفهرست، شیخ جواد قیومی، قم، نشر الفقاهه.
طهرانی، آقابزرگ، (1408)، الذریعه الی تصانیف الشیعه، قم، اسماعیلیان.
عسقلانی، احمدبن‌علی، (1390)، لسان المیزان، محقق دایره‌المعارف النظامیه، بیروت، موسسه‌الاعلمی للمطبوعات.
_____________(1415)، الاصابه فی تمییز الصحابه، عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، دار الکتب العلمیه.
قضاه، امین، (1419)، مدرسه الحدیث فی بصره حتی قرن ثالث هجری، بیروت، دارابن حزم.
کلینی، محمد (بی‌تا)، الکافی، علی اکبر غفاری و آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
کلاباذی، احمدبن محمد، (1407)، الهدایة والإرشاد فی معرفة أهل الثقة والسداد، عبدالله اللیثی، بیروت، دارالمعرفه.
ماسینیون، لوئی، (2009)، خطط کوفه و شرح خریطیها، تقی بن محمد المصعبی، شرکه الوارق للنشر المحدوده.
متز، آدام، (1364)، تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری، علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران، امیرکبیر.
مقریزی، احمدبن علی، (1418)، المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الاثار، بیروت، دارالکتب العلمیه.
موتسکی، هارالد، (1389)، خاستگاه و سیر تطور حدیث اسلامی، مرتضی کریمی نیا، قم، دارالحدیث.
مهدوی، مصلح‌‌الدین(1382)، مزارات اصفهان، اصغر منتظرالقائم، اصفهان، دانشگاه اصفهان.
نسائی، احمد بن شعیب، (1396)، ضعفا و المتروکون، محمود ابراهیم زاید، حلب، دارالوعی.
هوشمند، مهدی(1380)، پژوهش های حدیثی در بصره تا قرن سوم هجری، «علوم حدیث»، قم، شماره 22، ‌124-133.