بازنمایی انگاره‌های سکولاریسم در جهان اسلام در اندیشه محمد ارکون

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسنده

دکتری تاریخ اسلام

چکیده

محمد ارکون (1928-2010 م)، پروژه‌های خویش را یعنی «نقد عقل اسلامی»، «اسلام‌شناسی کاربردی» و «عقل سنجش‌نگرآینده‌نگر» را از دهه هفتادمیلادی باهدف پایش و انجام مطالعات اسلامی و بررسی وضعیت بحران‌های جهان اسلام-عرب مطرح کرد. یکی از موضوعات که جایگاه ویژه‌ای در اندیشه ارکون دارد، سکولاریسم است. این مقاله بارویکردی توصیفی-تحلیلی به‌بررسی انگاره‌های سکولاریسم در جهان اسلام در اندیشه ارکون می‌پردازد. این مقاله قصد درارد به این سوالات پاسخ دهد که": تعریف، مبانی سکولاریسم ازمنظرارکون چیست؟ آیا از نظر ارکون سکولاریسم امکان کاربرد و تسری و در جهان‌اسلام-عرب دارد؟ آیا سکولاریسم موردتوجه ارکون، جایگزین گفتمان دینی است؟ یافته‌ها نشان می‌دهد:: سکولاریسم در خوانش وی، طرح‌واره‌ای است که پیش‌تر در جوامع غربی جهت مقابله با اندیشه‌های تئوکراسی (حاکمیت دینی) به‌ثمر نشسته‌است. وی دوگانه اسلام و سکولار را از چالشی‌ترین موضوعات در اندیشه معاصر اسلام تلقی می‌کند و پیاده‌سازی سکولاریسم در جوامع اسلامی را به‌مثابه رسیدن به‌پیشرفت‌های اساسی می‌پندارد. ازجمله نوآوریهای ارکون در این زمینه، تقسیم‌بندی سیر سکولاریسم در تاریخ اسلام به چهاردوره است. ازمنظر وی، سکولاریسم در عصرنبوی جایگاهی نداشته و از عصرخلافت اموی، جوانه و سپس در عصرسلطنت توسعه یافته است. همچنین ارکون دوگانه سکولاریسم باز و قهری را مطرح می‌کند و به‌بیان سه تجربه فرانسه، لبنان و ترکیه می‌پردازد. ازمنظروی، سکولاریسم قهری گفتمان دینی را به‌حاشیه برد و با اصول کثرت‌گرایی در درون گفتمان‌های اجتماعی مغایرت دارد و تجربه‌ای شکست‌خورده و ناموفق است. اما سکولاریسم باز یا آزاد به‌دلیل تثبیت مؤلفه‌های مدرنیسم به‌ویژه برابری جنسیتی، دموکراسی و... راهی رو به پیشرفت است. ارکون، سکولاریسم را یک ایدئولوژی یاآموزه‌ای جایگزین دین تلقی نمی‌کند؛ بلکه آن‌را یک روش حکمرانی در عرصه اجتماعی-سیاسی می‌پندارد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


ارکون، محمد (1986). «الاسلام و العلمنه»، مجله دراسات عربیه–مجله فکری اقتصادی اجتماعی، ع 5، بیروت: دارالطلیعه.
ارکون، محمد (1982). الفکر العربی، ترجمه: عادل العوا، الجزایر: دیوان المطبوعات الجامعیه.
ارکون، محمد (1989)-(الف). «الاصول الاسلامیه لحقوق الانسان»، مجله الفکر العربی المعاصر، ع 62–63، بیروت: مرکز الانماء القومی.
ارکون، محمد (1989)-(ب). «حوار البدایات مع ارکون»، مجله الفکر العربی المعاصر–ماوراءاللغه–، به کوشش محمد رفرافی، ع 68 – 69، بیروت: مرکز الانماء القومی.
ارکون، محمد (1990). «مفهوم السلطه فی الفکر الاسلامی–لاحکم الاالله–» مجله الفکر العربی، (الشرعیه بین المجتمع و الدوله)، ع 72 – 73، بیروت: المرکزالانماءالقومی.
ارکون، محمد (1993). الفکر الاسلامی نقد و اجتهاد، ترجمه: هاشم صالح، الجزایر: الموسسه الوطنیه الکتاب.
ارکون، محمد (1996). العلمنه و الدین– الاسلام المسیحیه ال غرب، ترجمه: هاشم صالح، بیروت: دارالساقی.
ارکون، محمد (1996). تاریخیه الفکر العربی الاسلامی، ترجمه: هاشم صالح، ط 2، بیروت: مرکز الانماء القومی.
ارکون، محمد (1998). تاریخیه الفکر الاسلامی، ترجمه: هاشم صالح، بیروت: مرکز الانماء القومی.
ارکون، محمد (2001). الف- الاسلام اوروبا الغرب–رهانات المعنی و ارادات الهیمنه، ترجمه: هاشم صالح، بیروت: دارالساقی.
ارکون، محمد (2001). ب-مبارک من اجل الانسنه فی السیاقات الاسلامیه، ترجمه: هاشم صالح، بیروت: دارالساقی.
ارکون، محمد (2004). «التفاعل بین دوله الحقوق و المجتمع المدنی ظاهره جدید لم نکتسبها بعد»، جریده الشرق الاوسط، ع 9385.
ارکون، محمد (2007). الاسلام الاخلاق و السیاسه، ترجمه: هاشم صالح، بیروت: مرکز الانماء القومی.
ارکون، محمد (2008). من مانهاتن الی بغداد –ماوراءالخیر والشر-، ترجمه: عقیل الشیخ حسین، بیروت: دارالساقی.
ارکون، محمد (بی‌تا). الاسلام و الحداثه، ترجمه: هاشم صالح، سوریا: داربدیات.
بغوره، الزواوی (1398). «اسلام و سکولاریسم در اندیشه محمد ارکون»، ترجمه: مجیدمنهاجی، تاریخ نامه، س 7، ش 28.
بغوره، الزواوی (1399). میشل فوکو در اندیشه معاصر عرب (محمد عابد الجابر، محمد ارکون، فتحی التریکی و مطاع صفدی)، ترجمه: مجیدمنهاجی، تهران: نگاه معاصر.
بن عاشور، عیاض (۱۹۹۱). الضمیر و التشریع: العقلیه المدنیه و الحقوق الحدیثه، الدارالبیضاء: المرکز الثقافی العربی.
بلعلیا، محمد (2009). «تاریخ السلفیه فی الجزایر»، الخبرالاسبوعی، ع 526، 25-31 مارس.
بوترعه، سعد (2018). «محمد ارکون و اشکالیه الروابط بین السیاده العلیا و السلطه السیاسیه فی الاسلام»، مجله الحکمه للدراسات الفلسفیه، مج 6، ع 1، (34-52).
الحاج، کمیل (2000). الموسوعه فی الفکر الفلسفی و الاجتماعی، بیروت: مکتبه لبنان ناشرون.
حمانی، کامران (1400). «نقش منازعات مذهبی در تضعیف اقتصادی پیشه وران بغداد در قرون چهارم و پنجم ه. ق»، مجله پژوهش‌های تاریخی ایران و اسلام، دوره 15، شماره 28 - شماره پیاپی 28، بهار و تابستان (صفحه 187-206).
حمزه، محمد (1398). خوانش نواندیشان مسلمان (با تأکید بر روش‌شناسی عبدالمجید اشرفی و محمد ارکون)، ترجمه: مجید منهاجی، تهران: انتشارات میراث فرهیختگان.
الحوالی، سفر (1999). العلمانیه؛ نشاتها و تطورها و آثار فی الحیاه الاسلامیه المعاصره، بی‌جا: دارالهجره.
الجمیل، سیار (1997). العرب و الاتراک الابنعاث الحدیث –من العثمنه الی العلمنه-، بیروت: مرکز دراسات الوحده العربیه.
زروخی، اسماعیل (2003). اختیارات الفلسفیه ال غربیه الحدیثه و اثرها علی الفکر العربی، الجزایر: مطبوعات جامعه منتوری.
الشباب، محمدخالد (2011). «جدل الدین و الدوله فی الفکر العربی المعاصر (برهان غلیون، محمد ارکون و راشدالغنوشی نموذجا)»، دراسات العلوم الانسانیه و الاجتماعیه الجامعه الاردنیه، مج 38، ع 3.
شرفی، عبدالمجید (1993). «العلمنه فی المجتمعات العربیه الاسلامیه الحدیثه»، مجله الفکر المعاصر، ع 92–93، بیروت: مرکز الانماء القومی.
شرفی، محمد (2002). الاسلام و الحریه، الالتباس التاریخی، تونس: دارالجنوب للنشر.
صالح، هاشم (1987). «بین مفهوم الارثوذوکسیه و العقلیه الدوغمائیه»، مجله الفکر العربی المعاصر، ع 43، بیروت: مرکز الانماء القومی.
عصفور، جابر (۱۹۹۰). اسلام النفط و الحداثه، لندن: ندوه الاسلام و الحداثه.
قرضاوی، یوسف (1989). الاسلام و العلمانیه وجها لوجه، الجزایر: مکتبه الرحاب.
قاسمپور، ابراهیم (1399). «مقایسه وجوه تشابه و اختلاف نواندیشی دینی در ایران و مصر (با تکیه‌بر آرا شیخ هادی نجم‌آبادی و شیخ محمد عبده)»، مجله پژوهش‌های تاریخی ایران و اسلام، دوره 14، شماره 27 - شماره پیاپی 27، پاییز و زمستان (صفحه 179-204)
قدیمی قیداری (1392). «مصطفی کمال آتاتورک و انحلال خلافت»، مجله پژوهش‌های تاریخی ایران و اسلام، دوره 7، شماره 13 -شماره پیاپی 13، بهار و تابستان (صفحه 63-90).
مراد، عمران (2016). العلمنه عند محمد ارکون، الجزایر: کلیه العلوم الانسانیه و الاجتماعیه.